فلج مغزی یکی از شایع ترین اختلالات رشدی در دوران نوزادی است که به دلیل آسیب یا اختلال در تکامل مغز جنین یا نوزاد اتفاق می افتد. این آسیب معمولا پیش از تولد یا بلافاصله پس از آن رخ می دهد. با این حال، علائم فلج مغزی در نوزادان ممکن است تا ماه ها بعد از تولد قابل مشاهده نباشند.
در حال حاضر، فلج مغزی یکی از مهم ترین دلایل بروز ناتوانی های جسمی در دوران کودکی است. اگرچه این آمار در کشورهای مختلف متفاوت است، اما به طور میانگین بین 1.5 تا 4 نوزاد از هر 1000 تولد زنده، به این بیماری مبتلا می شوند. در این مقاله در مورد این بیماری توضیح خواهیم داد.
منشأ فلج مغزی در نوزادان چیست؟
فلج مغزی به دلیل رشد غیرطبیعی مغز یا آسیب به بافت های مغزی در دوران بارداری یا در چند ماه اول زندگی ایجاد می شود. برخلاف برخی بیماری ها، آسیب های مغزی مرتبط با فلج مغزی پیش رونده نیستند، یعنی با گذر زمان بدتر نمی شوند؛ اما متأسفانه این آسیب ها نیز خودبه خود بهبود نمی یابند.
شدت فلج مغزی و نوع علائم آن، به بخش آسیب دیده مغز و میزان آن بستگی دارد. برای مثال، برخی نوزادان ممکن است تنها دچار سفتی عضلات شوند، در حالی که دیگران ممکن است محدودیت های جدی تری در حرکت، تعادل یا وضعیت بدنی داشته باشند.
از آنجایی که تشخیص زودهنگام نقش کلیدی در درمان فلج مغزی در نوزادان دارد، لازم است والدینی که نوزادشان در معرض عوامل خطر قرار دارد، با دقت روند رشد و حرکت کودک را زیر نظر بگیرند. امروزه امکان غربالگری حتی برای نوزادان بسیار کوچک نیز وجود دارد.
علائم فلج مغزی در نوزادان
همان طور که اشاره شد، فلج مغزی یکی از شایع ترین اختلالات حرکتی در دوران کودکی است. با این حال، علائم فلج مغزی در نوزادان معمولا بلافاصله پس از تولد مشخص نیستند. در بیشتر موارد، این نشانه ها طی ماه های اول زندگی به تدریج بروز می کنند؛ به ویژه بین تولد تا شش ماهگی.
از جمله شایع ترین علائم اولیه فلج مغزی در نوزادان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تاخیر در دستیابی به مراحل حرکتی مهم، مانند نگه داشتن سر یا غلت زدن
- رفلکس های غیرطبیعی یا باقی ماندن رفلکس های اولیه که معمولا باید طی چند ماه اول از بین بروند
- تن عضلانی غیرعادی؛ یعنی سفتی بیش از حد یا شلی بیش از حد عضلات
- حرکات غیرطبیعی مثل انحنای مداوم بدن، کشیدگی زیاد پاها، یا تقاطع پاها هنگام خواب یا بیداری
- ضعف عضلانی که ممکن است در پاها یا دست ها دیده شود
- رشد غیرطبیعی سر (سر بیش از حد کوچک یا بزرگ نسبت به سن نوزاد)
در ایران نیز مانند بسیاری از کشورها، بررسی رشد حرکتی نوزادان یکی از مهم ترین اقدامات مراقبتی است. برخی ابزارهای تشخیصی مانند چک لیست رشد حرکتی توسط متخصصان اطفال و توانبخشی برای بررسی دقیق تر این موضوع به کار می رود.
تشخیص فلج مغزی در نوزادان چگونه انجام می شود؟
دوران نوزادی و سال های اول زندگی، حیاتی ترین زمان برای رشد مغزی کودک است. بنابراین، تشخیص زودهنگام فلج مغزی در نوزادان می تواند نقش مهمی در بهبود عملکرد حرکتی و رشد ذهنی آن ها داشته باشد. در بسیاری از موارد، نوزادان مبتلا در بدو تولد کاملا سالم به نظر می رسند.
اگر پزشک اطفال به وجود فلج مغزی مشکوک باشد، ابتدا تاریخچه بارداری، تولد و شرایط نوزاد را بررسی می کند. سپس با استفاده از معاینه بالینی و ابزارهای استاندارد، عملکرد حرکتی و رشد مغزی کودک ارزیابی می شود.
یکی از ابزارهای مهم در این زمینه، آزمون عصبی HINE (معاینه عصبی نوزادان هامرشمیث) است. این ارزیابی به پزشکان کمک می کند تا حتی در نوزادان دو ماهه نیز علائم اولیه فلج مغزی را شناسایی کنند.
در صورت لزوم، ممکن است نوزاد به متخصصان دیگری ارجاع داده شود، از جمله:
- متخصص مغز و اعصاب کودکان
- متخصص رشد و رفتار کودک
- کاردرمانگر یا فیزیوتراپیست کودکان
همچنین انجام تصویربرداری مغزی مانند MRI می تواند به تشخیص دقیق تر آسیب های مغزی کمک کند.
علت فلج مغزی در نوزادان چیست؟
به طور کلی، فلج مغزی در نوزادان نتیجه آسیب به مغز در حال رشد نوزاد یا جنین است. در حدود 90% موارد، این آسیب ها در دوران بارداری ایجاد می شوند که به آن ها فلج مغزی مادرزادی گفته می شود.
علل ایجاد این آسیب ها می توانند شامل موارد زیر باشند:
- مشکلات پزشکی مادر در دوران بارداری مانند عفونت های شدید، دیابت بارداری یا مسمومیت حاملگی
- عوارض حین زایمان مانند کمبود اکسیژن، زایمان طولانی یا دشوار
- نارس بودن نوزاد، که یکی از مهم ترین عوامل خطر برای فلج مغزی است
- اختلالات ژنتیکی یا رشد غیرطبیعی مغز
با این حال، در بسیاری از موارد، علت دقیق فلج مغزی در نوزادان مشخص نمی شود. یعنی هیچ عامل آشکاری که مسئول آسیب مغزی باشد یافت نمی شود، اما پیامد آن در رشد و حرکت کودک بروز می کند.
عوامل خطر فلج مغزی در نوزادان
اگرچه در بسیاری از موارد نمی توان به طور قطعی علت فلج مغزی در نوزادان را مشخص کرد، اما تحقیقات پزشکی چندین عامل خطر را در بروز این عارضه شناسایی کرده اند. این عوامل می توانند در دوران بارداری، حین زایمان یا پس از آن وجود داشته باشند و خطر آسیب به مغز جنین یا نوزاد را افزایش دهند.
مهم ترین عوامل خطر فلج مغزی مادرزادی عبارتند از:
- وزن کم هنگام تولد (کمتر از 2500 گرم)
- نوزاد نارس (زایمان قبل از هفته 37 بارداری)
- دوقلو یا چندقلویی بودن نوزاد
- بارداری با روش های کمک باروری مانند لقاح مصنوعی (IVF)
- عفونت های مادر در دوران بارداری مانند توکسوپلاسموز، سرخجه یا تبخال
- زردی شدید نوزاد یا کرنیکتروس که به مغز آسیب می زند
- نقایص مادرزادی در مغز یا سایر اندام ها
- بیماری های زمینه ای مادر مانند بیماری تیروئید، پره اکلامپسی (مسمومیت بارداری) یا مصرف مواد مخدر
- عوارض هنگام زایمان مانند جدا شدن زودرس جفت، پارگی رحم، مشکلات بند ناف، یا کمبود اکسیژن در حین تولد (انسفالوپاتی هیپوکسیک-ایسکمیک)
عوامل خطر پس از تولد (در ماه های اول زندگی):
- ضربه شدید به سر نوزاد
- سکته مغزی در دوران نوزادی
- عفونت های مغزی مانند مننژیت یا آنسفالیت
نکته مهم اینجاست که داشتن یک یا چند عامل خطر لزوما به معنی ابتلای نوزاد به فلج مغزی نیست. اما در صورت وجود این عوامل، پزشک با دقت بیشتری رشد حرکتی نوزاد را زیر نظر خواهد گرفت و در صورت لزوم آزمایش های لازم را انجام می دهد.
درمان فلج مغزی در نوزادان
در حال حاضر هیچ درمان قطعی برای فلج مغزی در نوزادان وجود ندارد، اما با شروع زودهنگام و به موقع درمان های توانبخشی، می توان به بهبود عملکرد حرکتی و رشد ذهنی کودک کمک کرد.
پس از تشخیص فلج مغزی، تیم پزشکی برای کودک یک برنامه درمانی فردی سازی شده طراحی می کند. این برنامه ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- فیزیوتراپی و کاردرمانی برای کمک به تقویت عضلات، افزایش کنترل حرکتی و بهبود تعادل
- گفتاردرمانی در صورت وجود اختلال در بلع، ارتباط یا گفتار
- انجام آزمایش های غربالگری برای بررسی شنوایی، بینایی و احتمال بروز تشنج
- در مراحل بعد، ممکن است کودک به وسایل کمکی مانند ارتز (برای حمایت از پا یا دست)، واکر، ویلچر، یا وسایل کمک ارتباطی نیاز داشته باشد
همچنین برخی داروهای خوراکی یا تزریقی برای کنترل عوارض فلج مغزی در نوزادان تجویز می شوند، از جمله:
- اسپاسم و گرفتگی عضلات
- درد مزمن
- مشکلات تغذیه یا ریزش بیش ازحد بزاق
- تشنج ها یا حملات عصبی
در برخی موارد خاص، جراحی های ارتوپدی یا سایر اقدامات جراحی برای اصلاح مشکلات حرکتی یا استخوانی لازم می شود، اما این مداخلات معمولا در سنین بالاتر انجام می گیرند، نه در نوزادی.
تحقیقات جدید نیز به بررسی درمان های نوین مانند سلول های بنیادی پرداخته اند که همچنان در مراحل پژوهشی هستند و در آینده می توانند چشم انداز تازه ای برای درمان این بیماری فراهم کنند.
عوارض فلج مغزی در نوزادان
فلج مغزی در نوزادان، تنها به اختلال در حرکت و وضعیت بدنی محدود نمی شود. بسیاری از نوزادان مبتلا ممکن است در ادامه زندگی با عوارضی دیگر نیز روبه رو شوند، از جمله:
- مشکلات تغذیه و اختلال در رشد قد و وزن
- اختلالات تشنجی یا صرع
- تاخیر در رشد ذهنی یا گفتاری
- اختلال در شنوایی
- مشکلات بینایی مانند لوچی چشم (استرابیسم) یا کاهش شدید بینایی
در مراحل بعد، ممکن است عوارض زیر نیز دیده شوند:
- مشکلات اسکلتی مانند دررفتگی مفصل ران، خشکی مفاصل (کنتراکچر)، کاهش تراکم استخوان یا انحراف ستون فقرات (اسکولیوز)
- اختلالات رفتاری یا عصبی مانند اوتیسم یا بیش فعالی (ADHD)
- دردهای مزمن
- مشکلات مربوط به دستگاه ادراری مانند بی اختیاری یا مثانه عصبی
پیش آگهی فلج مغزی در نوزادان
فلج مغزی به چهار نوع اصلی تقسیم می شود که هر کدام می توانند شدت متفاوتی از مشکلات حرکتی یا ذهنی ایجاد کنند. پزشک متخصص می تواند بر اساس نوع فلج مغزی، اطلاعات دقیق تری درباره آینده و نیازهای درمانی کودک شما ارائه دهد.
باید بدانید که تمام افراد مبتلا به فلج مغزی تا حدی دچار مشکلات حرکتی و وضعیتی خواهند بود، و بسیاری از آن ها با عوارض شناختی، حسی یا اسکلتی نیز دست وپنجه نرم می کنند. با این حال، تشخیص زودهنگام و آغاز درمان های مناسب می تواند به شدت در بهبود کیفیت زندگی این کودکان مؤثر باشد.
در کشورهای با امکانات درمانی مناسب، آمارها نشان می دهند:
- دو سوم کودکان مبتلا توانایی راه رفتن پیدا می کنند
- سه چهارم آن ها می توانند صحبت کنند
- نیمی از آن ها دارای هوش طبیعی هستند
- اغلب این کودکان به بزرگ سالی خواهند رسید
سخنی از نی نی تینی
اگر نگران رشد حرکتی یا رفتاری نوزاد خود هستید، تعلل نکنید. مراجعه به پزشک متخصص اطفال یا مغز و اعصاب کودکان، اولین و مؤثرترین گام برای تشخیص و درمان زودهنگام است. به یاد داشته باشید که مغز نوزاد در سال های ابتدایی بیشترین ظرفیت انعطاف پذیری و ترمیم را دارد، و مداخله به موقع می تواند آینده کودک را تغییر دهد.
فراموش نکنید، فلج مغزی پایان راه نیست؛ با حمایت خانواده، پیگیری مداوم و درمان تخصصی، بسیاری از کودکان می توانند زندگی فعال، هدفمند و با کیفیتی داشته باشند.
آیا شما یا یکی از اطرافیانتان تجربه ای درباره فلج مغزی در نوزادان دارید؟
آیا در مورد علائم، درمان یا تشخیص زودهنگام این بیماری سؤالی ذهن شما را مشغول کرده؟
در بخش نظرات با ما در میان بگذارید. پاسخ به سؤالات شما، می تواند راهگشای والدین دیگری نیز باشد.
