ریفلاکس وزیکویورترال یا برگشت ادراری در کودکان

ریفلاکس وزیکویورترال چیست و چرا اتفاق می افتد؟

دستگاه ادراری انسان مانند یک مسیر یک طرفه کار می کند؛ یعنی ادرار باید از کلیه ها شروع شده و بدون بازگشت، از طریق مثانه و سپس مجرای ادرار خارج شود. ریفلاکس وزیکویورترال زمانی رخ می دهد که این مسیر یک طرفه دچار نقص شود و ادرار به جای حرکت رو به جلو، دوباره به سمت بالا و داخل حالب ها برگردد. این برگشت ادراری در کودکان بیشتر دیده می شود، اما می تواند در نوزادان، نوپاها و حتی در سنین بالاتر نیز اتفاق بیفتد.

ریفلاکس معمولا به صورت ناگهانی ایجاد نمی شود بلکه یک اختلال در عملکرد دریچه بین حالب و مثانه باعث برگشت ادرار می شود. این حالت اغلب دردناک نیست و در بسیاری از موارد با رشد کودک بهبود پیدا می کند، اما بی توجهی به آن می تواند خطر عفونت کلیه و آسیب طولانی مدت کلیوی را به دنبال داشته باشد.

آشنایی با کارکرد طبیعی دستگاه ادراری

در حالت طبیعی، دستگاه ادراری مانند یک سیستم دقیق و هماهنگ عمل می کند. کلیه ها ادرار را تولید می کنند و این ادرار از طریق دو لوله باریک به نام حالب وارد مثانه می شود. مثانه مانند یک مخزن انعطاف پذیر عمل کرده و می تواند با افزایش حجم ادرار، متسع شود. در نهایت، ادرار از طریق مجرای ادرار از بدن خارج می شود.

این سیستم یک مکانیسم «دریچه ای» دارد؛ یعنی وقتی ادرار وارد مثانه می شود، دریچه بین حالب و دیواره ی مثانه بسته می شود تا ادرار دوباره بالا نرود. اما در ریفلاکس وزیکویورترال این دریچه درست عمل نمی کند و ادرار از مثانه به سمت حالب یا حتی کلیه برمی گردد.

در ادامه، این جریان غیرطبیعی می تواند ورود باکتری ها به کلیه ها را آسان تر کند و عفونت های مکرر ایجاد کند؛ عفونت هایی که اگر درمان نشوند، ممکن است به آسیب دائمی کلیه منجر شوند.

ریفلاکس وزیکویورترال بیشتر در چه کودکانی رخ می دهد؟

ریفلاکس معمولا در نوزادان و کودکان زیر دو سال دیده می شود. بسیاری از شیرخواران ممکن است در ماه های اول تولد با این مشکل روبه رو شوند، زیرا ساختار دستگاه ادراری در این سن هنوز کامل نشده است. هرچند که موارد نادری از بروز این مشکل در نوجوانان و بزرگسالان هم مشاهده می شود.

نکته مهم این است که بخش قابل توجهی از کودکان با رشد جسمی و تکامل دریچه های ادراری، به مرور از این مشکل عبور می کنند و دیگر نیازی به درمان طولانی مدت پیدا نخواهند کرد.

آیا ریفلاکس وزیکویورترال خطرناک است؟

برخی والدین با شنیدن نام این بیماری نگران می شوند، اما باید بدانید که بسیاری از موارد ریفلاکس خفیف هستند و نیاز به درمان جدی ندارند. البته، اگر برگشت ادراری در کودکان شدید باشد یا با عفونت های مکرر همراه شود، ممکن است باعث آسیب کلیه، فشار خون بالا یا مشکلات ادراری در آینده شود.

در نتیجه، تشخیص به موقع، انجام آزمایش های لازم و دنبال کردن توصیه های پزشک نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عوارض طولانی مدت دارند.

انواع ریفلاکس وزیکویورترال در کودکان

ریفلاکس وزیکویورترال می تواند یک طرفه یا دوطرفه باشد. زمانی که برگشت ادرار فقط در یک حالب و یک کلیه دیده شود، به آن «ریفلاکس یک طرفه» می گویند. اگر هر دو حالب و هر دو کلیه درگیر باشند، این مشکل «ریفلاکس دوطرفه» نام دارد.

از نظر علت نیز ریفلاکس به دو نوع تقسیم می شود:

ریفلاکس اولیه در کودکان

در این نوع، کودک از بدو تولد مشکل ساختاری در اتصال حالب به مثانه دارد. به همین دلیل دریچه ی طبیعی بین حالب و مثانه به طور کامل بسته نمی شود. این رایج ترین نوع برگشت ادراری در کودکان است و معمولا یک طرفه می باشد. بسیاری از کودکان با رشد فیزیکی و تغییرات ساختاری بدنشان، از این نوع ریفلاکس عبور می کنند.

ریفلاکس ثانویه در کودکان

در ریفلاکس ثانویه، برگشت ادرار به دلیل مشکلی دیگر در مسیر دستگاه ادراری ایجاد می شود. این مشکل می تواند ناشی از انسداد در مثانه یا مجرای ادرار باشد؛ برای مثال تنگی یا وجود بافت اضافی در خروجی مثانه می تواند باعث افزایش فشار و برگشت ادرار شود. مشکلات عصبی مثانه نیز می توانند باعث تخلیه ناقص مثانه و ایجاد ریفلاکس شوند.

در این نوع، احتمال درگیری هر دو کلیه بیشتر است و معمولا شدت بیشتری دارد.

درجه بندی ریفلاکس وزیکویورترال

پزشکان ریفلاکس وزیکویورترال را به پنج درجه تقسیم می کنند. درجه ی یک خفیف ترین و درجه ی پنج شدیدترین حالت است. این درجه بندی با بررسی مقدار برگشت ادرار و میزان گشادشدگی حالب یا حفره کلیه تعیین می شود.

• درجه یک: ادرار فقط کمی به داخل حالب برمی گردد و حالب کاملا طبیعی است.
• درجه دو: ادرار علاوه بر حالب به ناحیه ی اتصال حالب و کلیه نیز برمی گردد، اما هنوز هیچ گشادشدگی در این مسیر وجود ندارد.
• درجه سه: در این مرحله، حالب و بخش هایی از سیستم جمع کننده ی ادرار در کلیه کمی بزرگ می شوند.
• درجه چهار: گشادشدگی حالب و کلیه بیشتر می شود و مسیر ادراری شکل طبیعی خود را از دست می دهد.
• درجه پنج: شدیدترین مرحله که در آن حالب و کلیه به طور قابل توجهی گشاد و غیرطبیعی شده اند.

شیوع ریفلاکس وزیکویورترال در کودکان

براساس تحقیقات بین المللی و گزارش های انجمن اورولوژی ایران، حدود یک تا سه درصد کودکان دچار ریفلاکس وزیکویورترال هستند. جالب است بدانید که این مشکل در دختران بیشتر از پسران دیده می شود و حدود سه چهارم مبتلایان را دختران تشکیل می دهند.

چگونه ریفلاکس وزیکویورترال در کودکان تشخیص داده می شود؟

برای تشخیص این مشکل، معمولا پزشک اطفال کودک را به متخصص نفرولوژی کودکان یا اورولوژی کودکان ارجاع می دهد؛ پزشکانی که در زمینه بیماری های کلیه و مجاری ادراری کودکان تخصص کامل دارند.

برای تشخیص برگشت ادراری در کودکان از آزمایش ها و تصویربرداری های مختلف استفاده می شود تا مسیر جریان ادرار، عملکرد کلیه و احتمال برگشت ادرار بررسی شود.

مهم ترین روش های تشخیص VUR

1. سیستو اورتروگرام تخلیه ای (VCUG)

این عکس برداری با اشعه ایکس از مثانه و مجرای ادرار قبل، حین و بعد از ادرار کردن انجام می شود.
یک سوند باریک داخل مجرای ادرار قرار داده می شود و مثانه با مایع رنگی مخصوص پر می شود. سپس با تصاویر اشعه ایکس مشخص می شود که آیا ادرار از مثانه به سمت حالب ها برمی گردد یا خیر.
این روش معمولا بدون بیهوشی انجام می شود، اما گاهی برای آرام سازی کودک از داروی خواب آور ملایم استفاده می شود.

2. سونوگرافی دستگاه ادراری

سونوگرافی یک روش کاملا بی ضرر و بدون درد است که با امواج صوتی کار می کند. این تست تصویر دقیقی از کلیه ها و مثانه کودک ارائه می دهد و معمولا اولین روش تصویربرداری برای بررسی ریفلاکس وزیکویورترال است.
حتی در دوران جنینی، سونوگرافی ممکن است نشانه هایی مانند بزرگی کلیه ها را نشان دهد که احتمال وجود VUR را مطرح می کند.

3. اسکن DMSA

در این روش بررسی می شود که آیا عفونت های کلیوی باعث ایجاد اسکار (جای زخم) در کلیه شده اند یا خیر. این تست در موارد مشکوک به آسیب دائمی کلیه بسیار مهم است.

4. سیستوگرام رادیونوکلئید (RNC)

در این روش ماده رادیواکتیو کم خطری وارد مثانه می شود و با اسکنر حرکات آن هنگام ادرار بررسی می شود.
این روش نسبت به VCUG حساس تر است اما جزئیات ساختاری کمتری ارائه می دهد.

سایر آزمایش های لازم برای کودکانی که ریفلاکس دارند

پس از تشخیص ریفلاکس، بررسی های دوره ای برای پیشگیری از آسیب کلیه ضروری است:

• اندازه گیری فشار خون: چون مشکلات کلیوی می توانند باعث فشار خون بالا شوند.
• آزمایش خون: برای بررسی سطح کراتینین و پروتئین، که شاخص عملکرد کلیه هستند.
• آزمایش و کشت ادرار: برای تشخیص عفونت یا وجود پروتئین در ادرار.

پزشک ممکن است کودک را از نظر «اختلال عملکرد مثانه و روده» (BBD) نیز ارزیابی کند. این مشکلات شامل بی اختیاری، یبوست، تخلیه دیرهنگام مثانه یا رفتن زیاد به دستشویی هستند. وجود این مشکلات همراه با VUR خطر آسیب کلیه را بیشتر می کند.

درمان ریفلاکس وزیکویورترال در کودکان

درمان با توجه به سن، درجه ریفلاکس، علائم و وضعیت کلیه ها انتخاب می شود. رویکرد درمانی می تواند شامل موارد زیر باشد:

• دارو و آنتی بیوتیک
• روش های تزریقی برای تقویت دریچه حالب
• سوندگذاری موقت
• جراحی ترمیمی

درمان ریفلاکس اولیه

در بسیاری از کودکان، ریفلاکس اولیه با رشد بدن بهتر می شود و تا سن ۵ سالگی ممکن است کاملا بهبود یابد.

درمان دارویی

پزشک معمولا برای پیشگیری یا درمان UTI آنتی بیوتیک تجویز می کند. استفاده طولانی مدت از آنتی بیوتیک ها همیشه توصیه نمی شود و در موارد درجه های بالا، طبق راهنمای انجمن متخصصین کودکان آمریکا، کاربرد بیشتری دارد.

جراحی

وقتی درمان دارویی کافی نباشد یا ریفلاکس شدید باشد، جراحی توصیه می شود. هدف جراحی اصلاح دریچه اتصال حالب به مثانه و جلوگیری از برگشت ادرار است.

رایج ترین عمل ها:

1. عمل ری امپلنت حالب (Ureteral Reimplant)

در این روش حالب با تکنیک خاصی در دیواره مثانه قرار می گیرد تا دریچه طبیعی ایجاد شود. جراحی می تواند باز یا لاپاراسکوپی انجام شود. کودک معمولا نیاز به بیهوشی عمومی و یک دوره کوتاه بستری دارد.

2. تزریق ماده حجم دهنده (Deflux)

در این روش ماده ژل مانندی (هیالورونیک اسید/دکسترانوم) در دیواره مثانه تزریق می شود تا دریچه تقویت و بسته تر شود. این عمل سرپایی است اما نیاز به بیهوشی دارد و دوره نقاهت کوتاه تری دارد.

درمان ریفلاکس ثانویه

در این نوع، درمان بر رفع علت اصلی تمرکز دارد:

• جراحی برای برداشتن انسداد یا اصلاح شکل مثانه
• آنتی بیوتیک برای درمان عفونت
• داروهای کنترل عملکرد مثانه
• سوندگذاری متناوب جهت تخلیه کامل مثانه

آینده و پیش آگهی کودکان مبتلا به ریفلاکس

خبر خوب این است که بیشتر کودکان با درمان مناسب، هیچ عارضه ای در بلندمدت نخواهند داشت. همکاری والدین با پزشک، پیگیری آزمایش ها و مصرف منظم داروها بسیار مؤثر است.

آیا کودک این بیماری را از بین خواهد برد؟

بله، بسیاری از کودکان، خصوصا با درجات یک و دو، طی چند سال این مشکل را کاملا پشت سر می گذارند.

آیا کودک می تواند به مدرسه برود؟

اگر عفونت فعال نداشته باشد، معمولا مشکلی نیست. اما مشکلات ناشی از UTI، یبوست یا بی اختیاری ممکن است حضور در مدرسه را سخت کند.

آیا می توان از ریفلاکس وزیکویورترال پیشگیری کرد؟

هیچ راه قطعی برای پیشگیری وجود ندارد، اما رعایت موارد زیر سلامت دستگاه ادراری کودک را بهبود می دهد:

• مصرف کافی آب
• تعویض به موقع پوشک
• تخلیه منظم مثانه و جلوگیری از نگه داشتن ادرار
• درمان سریع یبوست
• تغذیه سالم و فعالیت بدنی روزانه

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر کودک علائم UTI داشته باشد، مانند:

• تب
• سوزش ادرار
• بی اختیاری
• بوی بد یا کدر بودن ادرار
• بی اشتهایی یا بی قراری در نوزادان

حتما مراجعه لازم است. همچنین اگر کودک مشکل مکرر ادراری یا درد شکمی داشته باشد، باید دوباره ارزیابی شود.

سوالاتی که بهتر است از پزشک کودک بپرسید

• آیا ریفلاکس کودک بدون درمان بهتر می شود؟
• آیا کلیه ها آسیب دیده اند؟
• بهترین روش درمان برای کودک من چیست؟
• چگونه می توان عفونت های ادراری را پیشگیری کرد؟
• آیا لازم است خواهر یا برادر کودک نیز بررسی شوند؟

سخنی از نی نی تینی

در پایان، برگشت ادراری در کودکان (VUR) یکی از اختلالات نسبتا شایع دستگاه ادراری است که با تشخیص به موقع و مدیریت صحیح، به خوبی قابل کنترل و درمان است. بیشتر کودکان با درجات خفیف این بیماری، به مرور زمان و با رشد سیستم ادراری، بهبود پیدا می کنند. در موارد شدیدتر نیز روش های درمانی مؤثر مانند دارو، اصلاح عملکرد روده و مثانه، یا جراحی می توانند از آسیب کلیوی جلوگیری کنند.

مهم ترین نکته این است که والدین علائم هشداردهنده مانند عفونت ادراری مکرر، درد هنگام ادرار یا تب های بی دلیل را جدی بگیرند و بررسی های لازم را انجام دهند. با همکاری نزدیک با پزشک و پیگیری منظم، می توان سلامت کلیه های کودک را حفظ و از عوارض طولانی مدت پیشگیری کرد.