آمبولی ریه چیست؟
آمبولی ریه در واقع لخته ای از خون است که در یکی از رگ های ریز یا بزرگ داخل ریه گیر می کند و باعث انسداد مسیر خون رسانی می شود. این مشکل زمانی رخ می دهد که یک لخته در نقطه ای دیگر از بدن، معمولا در پا یا بازو، تشکیل شود و سپس از طریق رگ ها حرکت کند تا در ریه گیر بیفتد. وقتی آمبولی ریه ایجاد می شود، جریان خون به بافت ریه کاهش پیدا می کند، میزان اکسیژن در بدن پایین می آید و فشار خون در شریان های ریوی افزایش پیدا می کند.
این وضعیت یک اورژانس پزشکی است. اگر درمان سریع انجام نشود، ممکن است به قلب یا ریه آسیب بزند و حتی تهدیدکننده زندگی باشد. براساس آمارهای پزشکی، حدود یک سوم بیماران مبتلا به آمبولی ریه قبل از دریافت تشخیص و درمان مناسب در معرض خطر جدی قرار می گیرند.
آمبولی ریه می تواند:
- به بافت ریه آسیب وارد کند.
- فشار مضاعفی بر قلب ایجاد کند و باعث نارسایی قلبی شود.
- در صورت بزرگ بودن لخته، خطر مرگ به همراه داشته باشد.
با این حال، اگر تشخیص زودهنگام و درمان صحیح انجام شود، احتمال مرگ بسیار پایین است.
در منابع معتبر فارسی مثل «انجمن قلب و عروق ایران» نیز تأکید شده که آگاهی از علائم می تواند احتمال نجات را به طور چشمگیری افزایش دهد.
چقدر آمبولی ریه شایع است؟
آمبولی ریه یکی از شایع ترین بیماری های قلبی ـ عروقی در جهان است و بعد از حمله قلبی و سکته مغزی در رتبه سوم قرار می گیرد. طبق آمارهای جهانی، هر سال صدها هزار نفر به این بیماری دچار می شوند. اگرچه آمار دقیق ایرانیان ثبت شده نیست، اما پزشکان می گویند شیوع لخته های خون در پا و آمبولی ریه در سال های اخیر رو به افزایش است؛ یکی از دلایل آن کم تحرکی، چاقی و استفاده از برخی داروهای هورمونی در زنان است.
علائم آمبولی ریه چیست؟
رایج ترین علائم آمبولی ریه شامل تنگی نفس ناگهانی و درد قفسه سینه است؛ دردی که معمولا با نفس عمیق، فعالیت یا حتی سرفه تشدید می شود. این دو علامت به قدری مهم اند که در بسیاری از مراکز درمانی اگر فرد با این نشانه ها مراجعه کند، پزشکان بلافاصله احتمال آمبولی ریه را بررسی می کنند.
اگر هرکدام از این علائم را دارید، باید فورا به پزشک مراجعه کنید. آمبولی ریه اگرچه بیماری بسیار جدی است، اما درمان آن در اغلب موارد موفقیت آمیز است، به شرطی که به موقع شروع شود.
علائم آمبولی ریه بسته به اندازه لخته ممکن است متفاوت باشد. برخی افراد علائم خفیف و برخی دیگر علائم شدید را تجربه می کنند. با این حال در تعداد کمی از افراد، هیچ علامتی دیده نمی شود.
علائم احتمالی آمبولی ریه شامل:
- تنگی نفس ناگهانی، در زمان فعالیت یا استراحت
- تند نفس کشیدن
- خس خس سینه
- درد تیرکشنده در قفسه سینه، بازو، پشت، شانه، گردن یا فک
- سرفه همراه یا بدون خلط خونی
- رنگ پریدگی، تعریق سرد یا کبودی لب ها
- ضربان قلب تند
- تعریق زیاد
- احساس اضطراب، سبکی سر، غش یا بیهوشی
در صورت مشاهده هرکدام از این علائم باید فورا به اورژانس مراجعه کنید.
آمبولی ریه چند وقت می تواند بدون علامت بماند؟
برخی افراد ممکن است روزها یا حتی هفته ها علائم خفیف داشته باشند؛ علائمی که به تدریج شدیدتر می شوند. در مقابل، در بعضی موارد علائم تنها چند ثانیه پس از وقوع آمبولی ریه ظاهر می شوند. این تفاوت به اندازه لخته، محل انسداد و شرایط جسمی فرد بستگی دارد.
علت های آمبولی ریه چیست؟
دلایل ایجاد آمبولی ریه شامل موارد زیر است:
- تجمع خون در یک ناحیه از بدن، به ویژه پاها، که معمولا به دلیل بی تحرکی طولانی مدت رخ می دهد. مانند نشستن طولانی پس از جراحی، دوره نقاهت، یا سفرهای طولانی با اتوبوس، قطار یا هواپیما.
- آسیب دیدگی رگ ها، مثل شکستگی استخوان یا جراحی در لگن، ران یا زانو.
- بیماری های قلبی ـ عروقی مانند نارسایی قلبی یا ریتم نامنظم قلب.
- تغییرات غیرطبیعی در عوامل انعقاد خون؛ این حالت ممکن است با برخی سرطان ها، داروهای هورمونی مانند قرص های پیشگیری از بارداری، یا اختلالات ژنتیکی لخته خون رخ دهد.
عوامل خطر آمبولی ریه
افرادی که بیشتر در معرض خطر ابتلا به آمبولی ریه هستند شامل:
- مبتلایان به لخته خون در پا (DVT)
- افراد کم تحرک، مانند سفرهای طولانی بین شهری
- کسانی که به تازگی جراحی، شکستگی یا آسیب عروقی داشته اند
- افراد مصرف کننده داروهای هورمونی
- افراد مبتلا به اختلالات انعقادی
- افراد سیگاری
- مبتلایان به دیابت
- بیمارانی که سرطان دارند
- افراد بالای ۶۰ سال
- افرادی که اضافه وزن دارند
- خانم های باردار یا تازه زایمان کرده
- افرادی که کاتتر وریدی مرکزی دارند
اگر هر یک از این عوامل خطر را دارید و سابقه لخته خون نیز دارید، لازم است با پزشک مشورت کنید تا خطر آمبولی ریه کاهش پیدا کند.
آمبولی ریه چه عوارضی دارد؟
اگر آمبولی ریه درمان نشود، ممکن است مشکلاتی مثل:
- کبودی یا کاهش اکسیژن خون
- حمله قلبی
- سکته مغزی
- فشار خون ریوی
- شوک
- مرگ بافت ریه (انفارکتوس ریوی)
رخ دهد.
تشخیص آمبولی ریه چگونه انجام می شود؟
پزشک پس از بررسی علائم و عوامل خطر، ممکن است از آزمایش ها و روش های زیر برای تشخیص استفاده کند:
- آزمایش خون مانند D-Dimer
- سی تی اسکن آنژیوگرافی
- سونوگرافی پاها برای بررسی DVT
- اسکن تهویه ـ پرفیوژن (VQ Scan) برای کسانی که نمی توانند ماده حاجب دریافت کنند
- بررسی سطح اکسیژن خون با پالس اکسی متر
- اکوکاردیوگرافی
روش های دیگر ممکن است شامل آنژیوگرافی ریه و عکس برداری ساده قفسه سینه باشد.
درمان آمبولی ریه چگونه انجام می شود؟
درمان آمبولی ریه معمولا در بیمارستان آغاز می شود، زیرا لازم است وضعیت بیمار از نظر تنفس، فشار خون و عملکرد قلب از نزدیک تحت نظر باشد. مدت زمان بستری شدن به شدت لخته و وضعیت عمومی فرد بستگی دارد. برخی افراد ممکن است همان روز یا فردای شروع درمان مرخص شوند، اما در موارد شدیدتر نیاز به بستری طولانی تری وجود دارد.
مهم ترین روش درمان آمبولی ریه، استفاده از داروهای ضدانعقاد یا رقیق کننده خون است. این داروها مانع تشکیل لخته جدید می شوند و خطر تکرار آمبولی را کاهش می دهند. اگر لخته بسیار بزرگ باشد یا به قلب و ریه آسیب وارد کرده باشد، ممکن است پزشک روش های دیگری مانند ترومبولیتیک ها، جراحی یا اقدامات مداخله ای را برای بهبود جریان خون در شریان های ریه به کار بگیرد.
داروهای ضدانعقاد خون در درمان آمبولی ریه
در بیشتر موارد پزشک درمان را با داروهای ضدانعقاد آغاز می کند. این داروها توانایی خون را برای لخته شدن کاهش می دهند و از ایجاد لخته های آینده جلوگیری می کنند. رعایت دقیق دستور پزشک درباره نحوه مصرف دارو بسیار مهم است، زیرا مصرف اشتباه می تواند خطر خونریزی یا تکرار آمبولی ریه را افزایش دهد.
نوع داروی تجویزی، مدت زمان مصرف و میزان نیاز به آزمایش های کنترل کننده خون، بر اساس وضعیت بیمار مشخص می شود. معمولا در طول درمان، آزمایش PT یا اندازه گیری سرعت لخته شدن خون انجام می شود تا مشخص شود دوز دارو مناسب است یا خیر.
جوراب های فشاری در پیشگیری و درمان لخته پا
جوراب های فشاری باعث بهبود گردش خون در پاها می شوند و به ویژه برای کسانی که دچار لخته عمقی پا یا DVT شده اند اثر محافظتی دارند. این جوراب ها معمولا تا زیر زانو هستند و با ایجاد فشار مناسب از تجمع خون در پا جلوگیری می کنند.
پزشک مشخص می کند چه مدت و چگونه باید از این جوراب ها استفاده شود. توجه به شست وشوی صحیح آن ها نیز مهم است، چون شست وشوی اشتباه ممکن است خاصیت فشاری آن ها را کاهش دهد.
روش های مداخله ای و جراحی برای درمان آمبولی ریه
اگر آمبولی ریه تهدیدکننده جان باشد یا به درمان دارویی پاسخ ندهد، پزشک ممکن است از روش های زیر استفاده کند:
- جراحی برای خارج کردن لخته
- حذف لخته با کاتتر
- گذاشتن فیلتر در سیاه رگ بزرگ بدن (Vena cava filter)
این فیلتر مانند توری عمل می کند و قبل از اینکه لخته ها به ریه برسند، آن ها را گیر می اندازد. استفاده از این فیلتر بیشتر برای کسانی است که نمی توانند داروهای ضدانعقاد مصرف کنند یا با وجود مصرف، لخته مجددا تشکیل می شود.
درمان ترومبولیتیک؛ داروهای حل کننده لخته
ترومبولیتیک ها که به «داروهای لخته بر» نیز معروف اند، لخته خون را به سرعت حل می کنند. نمونه این داروها، TPA است که در بخش اورژانس یا ICU تجویز می شود. این داروها مناسب کسانی هستند که فشار خون پایین دارند یا وضعیتشان به دلیل آمبولی ریه بی ثبات شده است. مصرف این داروها تحت نظارت کامل انجام می شود چون خطر خونریزی بالا است.
عوارض و عواقب درمان آمبولی ریه
یکی از شایع ترین عوارض درمان دارویی، خونریزی است. برای همین معمولا بیمار چند روز در بیمارستان می ماند تا واکنش بدن نسبت به دارو کاملا تحت نظر باشد. پزشک دوز دارو را متناسب با وضعیت بیمار تنظیم می کند.
چه زمانی بعد از درمان آمبولی ریه بهتر می شوم؟
اکثر بیماران طی حدود یک هفته احساس بهبود پیدا می کنند. اما ممکن است کامل شدن روند درمان آمبولی ریه چند ماه تا چند سال طول بکشد. علت این است که قلب باید مدتی بیشتر کار کند تا خون را از میان شریان های ریه که قبلا آسیب دیده اند عبور دهد. برخی افراد در ماه های بعد از یک آمبولی ریه شدید، هنگام فعالیت دچار خستگی می شوند.
پیش آگهی و آینده بیمار
اگر دچار آمبولی ریه شوم، چه انتظاری باید داشته باشم؟
بدون درمان مناسب، آمبولی ریه می تواند بسیار خطرناک باشد و حتی به مرگ ناگهانی منجر شود. برخی افراد چند ساعت بعد از شروع علائم جان خود را از دست می دهند، زیرا تشخیص دیر انجام می شود. خطر مرگ در کسانی که بیماری قلبی یا ریوی زمینه ای دارند بیشتر است.
خبر خوب این است که امروزه با پیشرفت روش های تصویربرداری و داروهای جدید، نرخ مرگ ناشی از آمبولی ریه به حدود 1 تا 3 درصد کاهش یافته است. میزان بهبود بیمار به اندازه لخته، محل انسداد و سلامت عمومی بدن بستگی دارد.
آیا آمبولی ریه خودبه خود از بین می رود؟
بله، اما به صورت تدریجی. ممکن است چند ماه تا چند سال طول بکشد تا لخته کاملا از بین برود. در برخی بیماران حالتی به نام فشار خون ریوی ناشی از لخته های مزمن یا CTEPH ایجاد می شود که نیازمند درمان طولانی مدت است.
چگونه می توان از آمبولی ریه پیشگیری کرد؟
پیشگیری همیشه بهترین راه است. برای کاهش احتمال آمبولی ریه می توانید:
- فعالیت بدنی منظم داشته باشید
- در سفرهای طولانی هر ساعت چند دقیقه پاها را تکان دهید
- مایعات کافی مصرف کنید
- از مصرف سیگار خودداری کنید
- پاها را روی هم نیندازید
- لباس های تنگ نپوشید
- وزن خود را به محدوده سالم برسانید
- روزی دو بار پاها را سی دقیقه بالاتر از سطح بدن قرار دهید
اگر شما یا اعضای خانواده تان سابقه لخته خون دارید، با پزشک درباره کاهش خطرها مشورت کنید. در برخی افراد، استفاده از فیلتر وریدی نیز می تواند گزینه ای مناسب باشد.
زندگی با آمبولی ریه
چطور از خودم مراقبت کنم؟
معمولا لازم است سه تا شش ماه یا حتی بیشتر داروی رقیق کننده خون مصرف کنید. باید از انجام فعالیت هایی که احتمال خونریزی دارند خودداری کنید. رعایت دقیق برنامه دارویی و مراجعه های دوره ای به پزشک اهمیت زیادی دارد.
پزشک ممکن است به شما توصیه کند فعالیت بدنی را افزایش دهید، مصرف سیگار را قطع کنید و رژیم غذایی سالم تری داشته باشید. اگر بعد از تجربه آمبولی ریه احساس اضطراب یا ترس دارید، صحبت با مشاور یا گروه های حمایتی می تواند کمک کننده باشد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
در دوره مصرف داروهای رقیق کننده، اگر هر یک از موارد زیر را دیدید فورا به پزشک اطلاع دهید:
- مدفوع سیاه
- سردرد شدید
- کبودی که بزرگ تر می شود
این موارد می توانند نشانه خونریزی داخلی باشند.
چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کنم؟
در صورت بروز علائم آمبولی ریه مانند تنگی نفس ناگهانی، درد قفسه سینه، سرفه یا ضربان قلب غیرطبیعی، باید فورا به اورژانس مراجعه کنید.
سؤالاتی که باید از پزشک بپرسید
- بهترین روش درمان برای من چیست؟
- چه مدت باید دارو مصرف کنم؟
- چه زمانی باید برای معاینه بعدی مراجعه کنم؟
سخنی از نی نی تینی
بعد از پشت سر گذاشتن آمبولی ریه، طبیعی است که احساس کنید زندگی مثل قبل نیست. بسیاری از افراد بعد از این تجربه نگران بازگشت آن هستند. صحبت کردن با خانواده، گروه های حمایتی یا مشاور می تواند به کاهش نگرانی کمک کند. رعایت توصیه های پزشک و پیگیری درمان نیز بهترین راه برای کنترل ترس ها است.
اگر تجربه ای درباره آمبولی ریه دارید یا همچنان سؤال هایی برایتان باقی مانده، در قسمت دیدگاه ها مطرح کنید. پرسش های شما می تواند به دیگران کمک کند تا آگاهی بیشتری درباره این بیماری مهم به دست بیاورند.
