کم خونی یکی از مشکلات شایع در دوران کودکی است. رایج ترین علت کم خونی در کودکان، دریافت ناکافی آهن است. کودکی که دچار کم خونی ناشی از فقر آهن باشد، یا به اندازه کافی گلبول قرمز ندارد یا میزان هموگلوبین خونش پایین است. هموگلوبین نوعی پروتئین در گلبول های قرمز است که وظیفه دارد اکسیژن را به سلول های بدن برساند. برای ساخت هموگلوبین، بدن به آهن نیاز دارد. در این مقاله در مورد کم خونی فقر آهن در کودکان توضیح خواهیم داد.
علت فقر آهن در کودکان
علت فقر آهن در کودکان می تواند به عوامل مختلفی برگردد:
- رژیم غذایی کم آهن: آهن موجود در مواد غذایی تنها به مقدار محدودی جذب بدن می شود. بنابراین اگر کودک رژیم غذایی متنوع و سرشار از آهن نداشته باشد، کمبود آهن رخ می دهد.
- ذخایر دوران بارداری: نوزادان سالمی که در زمان طبیعی (9 ماهه) به دنیا می آیند، آهن مورد نیازشان را در سه ماهه پایانی بارداری از مادر دریافت می کنند. اگر مادر در دوران بارداری دچار کم خونی یا مشکلات سلامتی باشد، ذخیره آهن نوزاد کافی نخواهد بود. همچنین نوزادانی که زودتر از موعد متولد می شوند، فرصت کافی برای ذخیره سازی آهن پیدا نمی کنند.
- افزایش نیاز به آهن در رشد سریع: در دوران رشد سریع، مثل ماه های ابتدایی یا دوران نوجوانی، بدن به آهن بیشتری نیاز دارد تا گلبول قرمز جدید بسازد.
- مشکلات دستگاه گوارش: جذب آهن بیشتر در ابتدای روده کوچک انجام می شود. هرگونه اختلال در دستگاه گوارش یا انجام بعضی از جراحی های گوارشی می تواند جذب آهن را کاهش دهد.
- از دست دادن خون: خونریزی های گوارشی، قاعدگی در دختران نوجوان یا حتی آسیب ها و جراحت ها می تواند باعث از دست رفتن آهن بدن شود.
- تغذیه با شیر مادر بدون مکمل آهن: شیر مادر بهترین منبع تغذیه در 6 ماه اول زندگی است، اما میزان آهن موجود در آن کم است. به همین دلیل کودکانی که فقط با شیر مادر تغذیه می شوند، پس از چند ماه نیاز به مکمل آهن پیدا می کنند.
- رژیم غذایی نامناسب در شیرخواران و نوپاها: اگر کودکان نوپا آهن کافی از طریق گوشت قرمز، حبوبات یا سبزیجات دریافت نکنند، احتمال کم خونی بالا می رود.
نکته کاربردی: در ایران، مصرف زیاد شیر گاو در کودکان زیر 2 سال یکی از دلایل شایع فقر آهن است، زیرا نه تنها آهن کمی دارد بلکه جذب آهن غذاهای دیگر را هم مختل می کند.
علائم فقر آهن در کودکان
شناخت علائم فقر آهن در کودکان به والدین کمک می کند تا سریع تر اقدام کنند. شایع ترین نشانه ها عبارت اند از:
- رنگ پریدگی پوست
- بی قراری یا زودرنجی
- خستگی زودرس و بی انرژی بودن
- تند شدن ضربان قلب
- زبان متورم یا دردناک
- بزرگ شدن طحال
- تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی مثل خاک یا یخ (پیکا)
این علائم ممکن است خفیف باشند و در نگاه اول با بی حوصلگی یا بازیگوشی کودک اشتباه گرفته شوند. اما توجه به آن ها اهمیت زیادی دارد.
تشخیص فقر آهن در کودکان
تشخیص فقر آهن در کودکان اغلب با آزمایش خون ساده انجام می شود. چون کم خونی در کودکان شایع است و همیشه هم علائم واضح ندارد، پزشکان غربالگری را توصیه می کنند.
- آکادمی کودکان آمریکا پیشنهاد می کند که همه نوزادان در 12 ماهگی با آزمایش هموگلوبین غربالگری شوند. علاوه بر آن، یک ارزیابی از عوامل خطر مانند مشکلات تغذیه ای، رشد ناکافی یا بیماری های خاص نیز انجام می شود.
- اگر سطح هموگلوبین پایین باشد، آزمایش های بیشتری درخواست می شود.
- در هر سنی که کودک در معرض خطر باشد، پزشک آزمایش خون را توصیه خواهد کرد.
رایج ترین آزمایش ها برای تشخیص کم خونی عبارت اند از:
- اندازه گیری هموگلوبین و هماتوکریت: اولین آزمایش غربالگری برای بررسی مقدار هموگلوبین و تعداد گلبول قرمز خون.
- شمارش کامل سلول های خونی (CBC): اطلاعات دقیق تری از گلبول های قرمز و سفید، پلاکت ها و حتی گلبول های جوان می دهد.
- اسمیر خون محیطی: بررسی نمونه خون زیر میکروسکوپ برای مشاهده شکل و وضعیت سلول ها.
- آزمایش های اختصاصی آهن: برای اندازه گیری ذخایر آهن بدن کودک.
توصیه: در ایران بسیاری از متخصصان اطفال، علاوه بر غربالگری 12 ماهگی، بررسی هموگلوبین را در سنین مدرسه هم پیشنهاد می کنند؛ به خصوص برای دخترانی که در آستانه بلوغ قرار دارند.
درمان فقر آهن در کودکان
درمان فقر آهن در کودکان بسته به شدت کم خونی، سن کودک و وضعیت کلی سلامت او متفاوت است. پزشک با بررسی نتایج آزمایش ها و علائم بالینی، بهترین روش درمانی را انتخاب می کند.
مکمل های آهن
- شایع ترین روش درمانی، استفاده از قطره یا قرص آهن است که طی چند ماه تجویز می شود تا سطح آهن خون به حد طبیعی برسد.
- این مکمل ها ممکن است باعث تغییر رنگ مدفوع یا کمی تحریک معده شوند. برای جذب بهتر، توصیه می شود روی معده خالی یا همراه با آب پرتقال مصرف شوند.
- در مواردی که کودک قادر به مصرف خوراکی آهن نیست یا کم خونی شدید دارد، ممکن است تزریق وریدی آهن لازم شود.
رژیم غذایی سرشار از آهن
همراه با مکمل ها، پزشک مصرف مواد غذایی حاوی آهن را توصیه می کند. برخی از بهترین منابع غذایی عبارت اند از:
- غلات، نان و ماکارونی غنی شده با آهن
- گوشت قرمز مانند گوشت گاو و گوسفند و جگر
- مرغ و بوقلمون (به ویژه گوشت تیره)
- ماهی و غذاهای دریایی مانند صدف و ساردین
- سبزیجات برگ سبز مثل کلم بروکلی و کلم برگ
- حبوبات مانند عدس، لوبیا چیتی، نخود و لوبیا چشم بلبلی
- نان های سبوس دار که با مخمر تهیه می شوند
همچنین مصرف غذاهای سرشار از ویتامین C (مانند پرتقال، کیوی یا گوجه فرنگی) در کنار منابع آهن باعث جذب بهتر آن می شود.
عوارض فقر آهن در کودکان
اگر فقر آهن به موقع درمان نشود، می تواند عوارضی جدی به همراه داشته باشد. مهم ترین عوارض فقر آهن در کودکان شامل موارد زیر است:
- کندی رشد و تکامل: کمبود آهن می تواند بر رشد جسمی کودک اثر منفی بگذارد.
- اختلال در یادگیری و تمرکز: مغز برای عملکرد صحیح به اکسیژن کافی نیاز دارد و کم خونی می تواند توانایی های شناختی کودک را کاهش دهد.
- ضعف سیستم ایمنی: کودکان مبتلا به کم خونی بیشتر در معرض عفونت ها قرار می گیرند.
- خستگی مزمن: کاهش سطح انرژی باعث می شود کودک نتواند مانند همسالانش بازی و فعالیت کند.
پیشگیری از فقر آهن در کودکان
پیشگیری همیشه آسان تر از درمان است. برای جلوگیری از فقر آهن در کودکان بهتر است به این نکات توجه کنید:
- از 4 ماهگی، نوزادانی که فقط با شیر مادر تغذیه می شوند باید مکمل آهن مصرف کنند تا زمانی که شروع به خوردن غذاهای کمکی کنند.
- شیرخشک های موجود در بازار معمولا غنی شده با آهن هستند، بنابراین نوزادانی که با شیرخشک تغذیه می شوند نیاز به مکمل آهن اضافی ندارند.
- از مصرف شیر گاو برای کودکان زیر 12 ماه خودداری کنید، زیرا هضم سختی دارد و مانع جذب آهن می شود.
- کودکان 1 تا 3 ساله باید رژیم غذایی متنوعی داشته باشند که شامل گوشت، غلات و سبزیجات غنی از آهن باشد.
- مصرف بیش از حد شیر گاو (بیش از یک لیتر در روز) در کودکان نوپا می تواند جذب آهن را کاهش دهد و اشتها برای غذاهای دیگر را کم کند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر کودک شما به خوبی شیر نمی خورد، اشتها ندارد، یا علائم کم خونی مانند رنگ پریدگی، بی حالی و تپش قلب دارد، باید هرچه سریع تر به پزشک مراجعه کنید. تشخیص به موقع و درمان زودهنگام از بروز عوارض طولانی مدت جلوگیری می کند.
نکات کلیدی درباره فقر آهن در کودکان
- فقر آهن به معنای پایین بودن سطح آهن در خون است که برای ساخت هموگلوبین ضروری است.
- نوزادانی که فقط از شیر مادر تغذیه می شوند باید از 4 ماهگی مکمل آهن دریافت کنند.
- غربالگری فقر آهن در سنین 9 تا 12 ماهگی توصیه می شود.
- درمان با مکمل های آهن و رژیم غذایی غنی از آهن انجام می شود.
- پیشگیری با تغذیه صحیح و کنترل مصرف شیر گاو در سال های اول زندگی امکان پذیر است.
سخنی از نی نی تینی
اگر نگران سلامت فرزندتان هستید، بهتر است روند رشد و انرژی او را زیر نظر داشته باشید. هرگونه تغییر در اشتها، فعالیت یا خلق وخو می تواند نشانه ای از فقر آهن در کودکان باشد. معاینه های منظم پزشکی و توجه به تغذیه مناسب بهترین راه پیشگیری است.
شما چه تجربه ای از کم خونی یا فقر آهن در کودکان دارید؟ آیا تاکنون فرزندتان نیاز به مکمل آهن داشته است؟ تجربه ها و پرسش های خود را در بخش دیدگاه ها بنویسید تا دیگر والدین هم از تجربه های شما استفاده کنند.
