اضطراب در کودکان

اضطراب در کودکان چیست؟

ترس و اضطراب بخشی طبیعی از رشد کودک اند. ترس واکنشی طبیعی به خطر واقعی است، اما اضطراب واکنشی است به خطری که «ممکن است» رخ دهد. بیشتر ترس ها و اضطراب های تازه در کودکی کوتاه مدت اند و نشان می دهند کودک در حال یادگیری حل مسئله و سازگاری است. والدین و مراقبان با توضیح ساده، تمرین های آرام سازی و تشویق قدم به قدم می توانند به کودک کمک کنند ترس ها و اضطراب ها را بفهمد و بر آن ها غلبه کند.

وقتی نگرانی ها و ترس ها بیش از شش ماه ادامه یابند و در زندگی روزمره اختلال ایجاد کنند، ممکن است با «اختلالات اضطراب در کودکان» روبه رو باشیم. این اختلالات با پرهیز شدید از موقعیت ها، واکنش های هیجانی بزرگ تر از حد انتظار و تداوم طولانی مشخص می شوند. کودکان ممکن است گریه های شدید یا قشقرق داشته باشند، دائم دنبال فرار یا پنهان شدن باشند و مدام «مواظب خطر» باشند.

نشانه های جسمی مانند دل درد، سردرد، تهوع، استفراغ، تنگی نفس یا مشکل خواب نیز شایع اند.

اضطراب در کودکان چقدر شایع است؟

اختلالات اضطرابی در کودکی نسبتا شایع اند و حدود 15 تا 20 درصد کودکان و نوجوانان را درگیر می کنند. نزدیک به یک سوم نوجوانان 13 تا 18 سال علائمی از اضطراب را تجربه می کنند و پدیدار شدن آن در دختران کمی شایع تر گزارش می شود. دانستن این موضوع به والدین کمک می کند علائم را زودتر جدی بگیرند و برای ارزیابی و درمان اقدام کنند.

انواع اضطراب در کودکان

اختلال اضطراب جدایی

اضطراب جدایی مرحله ای طبیعی و مهم از رشد است که معمولا از 8 تا 12 ماهگی آغاز می شود. در این دوره، ترس از غریبه ها یا بی قراری هنگام دوری از والدین طبیعی است و غالبا تا شروع پیش دبستانی فروکش می کند. «اختلال اضطراب جدایی» زمانی مطرح است که شدت نگرانی بسیار بیش از حد سنی کودک باشد و فراتر از این دوره طبیعی ادامه یابد؛ مثل دشواری شدید در رفتن به مهد یا مدرسه، دور شدن از خانه یا خوابیدن جداگانه.

اگر این الگو شدیدتر از همسالان است یا بهبود نمی بینید، با پزشک یا روان شناس کودک مشورت کنید.

فوبیای اختصاصی (ترس های خاص)

ترس نقش محافظتی دارد؛ بنابراین وجود مقداری ترس در کودکان طبیعی است. بااین حال، «فوبیای اختصاصی» ترسی افراطی و نامتناسب با خطر واقعی است؛ مانند ترس بسیار شدید از تاریکی، حیوانات خانگی یا طوفان. کودک در این حالت ممکن است از مواجهه با محرک ترس آور به طور کامل اجتناب کند.

اختلال اضطراب اجتماعی

در این اختلال، ترس شدید از قضاوت یا رد شدن در جمع دیده می شود. کودک ممکن است از صحبت کردن در کلاس، اجرای صبحگاهی یا تعامل با همسالان بپرهیزد و حتی موقعیت های اجتماعی را کلا ترک کند. گاهی صحبت با افراد تازه برایش بسیار دشوار است.

اختلال اضطراب فراگیر (GAD)

در «اضطراب فراگیر»، نگرانی و دلواپسی درباره طیفی از امور روزمره بیش از حد و کنترل ناپذیر می شود. کودک اغلب درباره آینده نگران است، موضوعات نگرانی عوض می شوند اما «همیشه چیزی برای نگرانی» وجود دارد و این حالت بیش از همسالان دیده می شود.

اختلال وح panic (حملات پانیک)

برخی کودکان دچار دوره هایی از ترس شدید همراه با نشانه های جسمی می شوند که نوعی از اضطراب در کودکان است؛ مثل تپش قلب، سرگیجه یا احساس خفگی. «حمله پانیک» اغلب ناگهانی شروع می شود و از چند دقیقه تا چند ساعت فروکش می کند. تشخیص و آموزش مهارت های مقابله ای در این وضعیت اهمیت زیادی دارد.

علائم و دلایل اضطراب در کودکان

اضطراب در کودکان چه علائمی دارد؟

والدگری گاهی شبیه حدس زدن است؛ برخی کودکان احساسشان را بیان می کنند (مثلا: «می ترسم برم مدرسه چون فکر می کنم دیگه تو رو نبینم»)، اما بسیاری نمی دانند چطور حرف بزنند و به جای آن «نشانه» نشان می دهند. این نشانه ها می تواند شامل موارد زیر باشد:

• نگرانی و/یا گریه بیشتر از همسالان.
• شکایت های جسمی مانند دل به هم خوردگی، درد عضلات یا سردرد.
• اختلال خواب: کابوس، بیدار شدن های مکرر یا ناتوانی در تنها خوابیدن.
• بی قراری و دشواری در آرام نشستن.
• تحریک پذیری و عصبانیت زودهنگام.
• مشکل در تمرکز.
• تغییر اشتها (کم اشتهایی یا پرخوری).
• لرزش دست یا بدن.
• امتناع از رفتن به مدرسه.
• استفاده مکرر از سرویس بهداشتی.

چه چیزی باعث اضطراب در کودکان می شود؟

برخی کودکان از نظر سرشتی حساس ترند و با تغییر یا هیجان های قوی دشوارتر کنار می آیند؛ این حساسیت می تواند زمینه زیستی یا خانوادگی داشته باشد. تجربه رویدادهای پراسترس نیز نقش دارد؛ مانند:

• مرگ عزیزان.
• جابه جایی های پرتکرار خانه یا مدرسه.
• دشواری در تأمین غذای کافی یا محل زندگی امن.
• وقفه در تحصیل یا مدرسه رفتگی نامنظم.
• تعارض های شدید والدین، جدایی یا طلاق.
• تجربه قلدری، آزار یا غفلت.

علت اصلی اضطراب در کودکان چیست؟

یک علت واحد برای همه وجود ندارد. ترس بخشی طبیعی از رشد است و بسیاری از کودکان با آن کنار می آیند. وقتی اضطراب در کودکان به کارکرد روزمره لطمه می زند، معمولا ترکیبی از ژنتیک، زیست شناسی و تاریخچه خانوادگی دخیل است. محیط امن، سبک فرزندپروری حمایتگر و آموزش مهارت ها می تواند اثر زمینه ها را تعدیل کند.

عوارض احتمالی اضطراب در کودکان

کودکان دارای اضطراب درمان نشده، در معرض خطر بیشتری برای افسردگی و سوءمصرف مواد در آینده اند. ممکن است در مدرسه مشکل پیدا کنند یا از حضور در مدرسه بپرهیزند. خطر افکار خودآسیب زن نیز بالاتر است. هرچند اینها نگران کننده اند، اما خبر خوب این است که «درمان های مؤثر» وجود دارد. پیگیری منظم با متخصص و اقدام به موقع بسیار مهم است.

نکته ایمنی: در صورت خطر فوری، با فوریت های پزشکی 115 تماس بگیرید. برای بحران های اجتماعی و خانوادگی می توانید از اورژانس اجتماعی 123 کمک بگیرید. همچنین خطوط مشاوره بهزیستی (مانند صدای مشاور 1480) برای دریافت راهنمایی در دسترس اند.

تشخیص و ارزیابی اضطراب در کودکان

چگونه اضطراب در کودکان تشخیص داده می شود؟

متخصص سلامت کودک (پزشک، روان پزشک یا روان شناس کودک) با شما و کودک گفت وگو می کند، درباره رفتارها و موقعیت هایی که نگرانی ایجاد می کنند می پرسد و ممکن است از پرسشنامه های استاندارد استفاده کند. گاهی دریافت اطلاعات از معلم یا مراقبان دیگر نیز کمک کننده است. ابتدا علل جسمی یا اختلالات دیگر را مستثنی می کند.

اگر علت دیگری پیدا نشود و اضطراب برای حداقل شش ماه موجب ناراحتی قابل توجه یا اختلال در زندگی شده باشد، تشخیص «اختلال اضطرابی» مطرح می شود.

مدیریت و درمان اضطراب در کودکان

روش های درمان اضطراب در کودکان

دو رویکرد اصلی و مؤثر عبارت اند از درمان شناختی رفتاری (CBT) و دارودرمانی. هرکدام به تنهایی می توانند مفید باشند، اما ترکیب آن ها معمولا اثر بهتری دارد.

درمان شناختی رفتاری (CBT)

CBT به کودک مهارت هایی می آموزد تا واکنش های بدنی را آرام کند، افکار نگران کننده را بازسازی کند و با «گام های کوچک» به تدریج با موقعیت های ترس آور روبه رو شود. این آموزش ها می تواند فردی یا گروهی باشد. آموزش والدین (به عنوان «هم درمانگر») برای تمرین مهارت ها در خانه بسیار کمک کننده است؛ مثلا تمرین تنفس دیافراگمی، آرام سازی عضلانی، خودگویی حمایتی و مواجهه تدریجی.

داروها

در صورت نیاز، پزشک ممکن است یکی از مهارکننده های بازجذب سروتونین (SSRI) را تجویز کند؛ مانند فلوکستین، پاروکستین یا سرترالین. اگر مناسب یا مؤثر نبود، ممکن است از مهارکننده های بازجذب سروتونین–نورآدرنالین (SNRI) مانند دولوکستین استفاده شود. انتخاب و دوز دارو در کودکان باید با نظر روان پزشک کودک و نوجوان و همراه با پایش منظم انجام شود.

عوارض جانبی احتمالی داروها

در صورت بروز علائم زیر فورا با پزشک تماس بگیرید:

واکنش آلرژیک، خون در مدفوع، تپش یا نامنظمی شدید ضربان، غش یا سرگیجه، درد قفسه سینه یا تنگی نفس، تب بالا، تغییر ناگهانی دید یا درد چشم، تشدید افکار خودآسیب زن یا بدتر شدن خلق.

برخی عوارض خفیف تر معمولا گذرا هستند و طی چند هفته کاهش می یابند، هرچند با تغییر دوز ممکن است بازگردند: تغییر اشتها، خواب آلودگی یا بدخوابی، خشکی دهان، سردرد، لرزش، دل به هم خوردگی یا اسهال. پزشک درباره فواید و خطرات، زمان بندی پیگیری و پاسخ به سؤالات شما توضیح خواهد داد.

چه زمانی اثر درمان را می بینیم؟

بسیاری از خانواده ها با CBT شروع می کنند و در صورت نیاز درمان های دیگر را اضافه می کنند. چون CBT مبتنی بر یادگیری مهارت است، کودکان معمولا سریع پیشرفت می بینند و طی چند جلسه احساس بهتری گزارش می کنند. اگر بخشی از علائم کم شد ولی «غلبه کامل» دشوار بود، افزودن دارو می تواند لازم باشد.

داروها (SSRI/SNRI) برای اثرگذاری نیاز به زمان دارند و پاسخ ها فردی است؛ معمولا چند هفته تا چند ماه فرصت ارزیابی داده می شود و در صورت عدم پاسخ، داروی جایگزین آزمایش می شود.

چشم انداز (پیش آگهی) اضطراب در کودکان

چه انتظاری می توان داشت؟

کودک دچار اضطراب ممکن است بیشتر به شما بچسبد، از خانه بیرون نرود یا زودتر عصبانی شود. درمان زمان می برد، اما به طور کلی علائم را کاهش می دهد و کیفیت زندگی را بهتر می کند. با درمان مؤثر، بسیاری از کودکان به فعالیت های موردعلاقه بازمی گردند، دوستی ها شکل می گیرد، تحصیل ادامه می یابد و لذت از زندگی افزایش می یابد.

دوره هایی از بازگشت علائم طبیعی است؛ در این زمان ها ممکن است نیاز به تنظیم دارو یا افزایش دفعات جلسات درمانی باشد تا دوباره بر اضطراب در کودکان مسلط شوید.

زندگی با اضطراب در کودکان

چه چیزهایی به اضطراب در کودکان کمک می کند؟

همه عوامل استرس زا قابل کنترل نیست، اما شما می توانید با این اقدامات از سلامت روان فرزندتان حمایت کنید:

• فعالیت بدنی روزانه (پیاده روی، بازی فعال).
• محیط امن و حمایتگر در خانه و مدرسه.
• خواب کافی متناسب با سن.
• وعده های غذایی متعادل و منظم.
• آموزش آرام سازی: تنفس عمیق، تصورپردازی آرامش بخش، ذهن آگاهی کودکانه.
• گام های کوچک برای مواجهه: مثلا ورود به جمع در حالی که شما چند قدم دورتر هستید، یا خاموش کردن چراغ برای چند دقیقه با تمرین آرام سازی.

چه زمانی با پزشک تماس بگیریم؟

اگر نشانه های اضطراب در کودکتان برطرف نمی شود یا کارهایی را که قبلا بلد بوده (مثل رفتن به سرویس بهداشتی یا خروج از خانه) کنار گذاشته است، با پزشک یا روان شناس کودک تماس بگیرید. در صورت خطر فوری، با 115 تماس بگیرید یا از اورژانس اجتماعی 123 کمک بخواهید. استفاده از خدمات مشاوره تلفنی (مانند 1480) نیز می تواند قدم اول خوبی باشد.

سخنی از نی نی تینی

والدگریِ کودکِ مضطرب صبر و ثبات قدم می خواهد. پشت رفتارهایی مثل قشقرق یا چسبیدن، معمولا اضطراب پنهان است. یافتن درمان مناسب ممکن است زمان ببرد، اما دلسرد نشوید. مراقب سطح استرس خودتان هم باشید؛ کودکان اضطراب والدین را می بینند و از آن اثر می گیرند. در ایران، برای ارزیابی تخصصی می توانید به روان پزشک کودک و نوجوان، روان شناس کودک یا مراکز جامع خدمات سلامت مراجعه کنید.