اگر در جمع های خانوادگی از “دمنوش پونه” برای دل درد یا سرماخوردگی بچه ها شنیده اید، قبل از هر چیز یک نکته ی حیاتی را دانستن لازم است: پونه ای که در طب سنتی ایرانی رایج است، غالبا همان گیاه «پِنی رویال» (Mentha pulegium) است؛ گیاهی از خانواده ی نعناعیان که برخلاف تصور عموم، دمنوش پونه برای کودکان می تواند خطرناک باشد، حتی در مقادیر کم. دلیل اصلی این خطر، ترکیبات روغنیِ فرّاری مانند «پولِگون» و متابولیت آن «منتوفوران» است که به کبد آسیب می زنند.
خلاصه ی خیلی کوتاه: «دمنوش پونه برای کودکان، گزینه ی ایمن و توصیه شده ای نیست». در ادامه این مقاله بیشتر توضیح خواهیم داد.
چرا دمنوش پونه برای کودکان می تواند خطرناک باشد؟
- سمّیت کبدی (Hepatotoxicity): ترکیب «پولگون» پس از ورود به بدن به موادی تبدیل می شود که ذخایر آنتی اکسیدانی کبد را تهی می کند و به بافت کبد آسیب می رساند. این سازوکار در مطالعات انسانی و حیوانی گزارش شده است. نشانه ها می تواند از تهوع و استفراغ تا زردی، خواب آلودگی شدید و نارسایی کبدی پیش برود.
- حساسیت ویژه ی کودکان: کبد و کلیه های کودکان هنوز در حال تکامل اند و توانایی متابولیسم و دفع ترکیبات مضر کمتر است؛ بنابراین همان مقدار که ممکن است برای بزرگسال “سبک” تلقی شود، برای کودک «زیان بار» یا «خطرناک» است. گزارش هایی از آسیب شدید کبدی و عصبی پس از مصرف چای نعنا یا دمنوش پونه برای کودکان و نوزادان ثبت شده که در بررسی ها مشخص شد منشأ آن «پنی رویال» بوده است.
- نبودِ دوزِ ایمنِ استاندارد دمنوش پونه برای کودکان: برخلاف داروهای کودک، هیچ «مقدار مصرفِ ایمن» و استانداردی برای دمنوش پونه برای کودکان وجود ندارد. منابع معتبر پزشکی صراحتا می گویند به کودکان پونه ندهید.
تفاوت «پونه» با «نعناع» چیست؟
در گفتار روزمره، نام های «پونه»، «نعنا» و حتی «پونه کوهی» گاهی به جای هم استفاده می شوند؛ اما این ها الزاما یک گیاه نیستند و خطر اصلی همین اشتباه اسمی است. «پونه» در بسیاری از فرآورده های سنتی ایران به Mentha pulegium (پنی رویال) اشاره دارد که ترکیبات روغنی اش مشکل ساز است، در حالی که «نعناع فلفلی» (Mentha piperita) یا «نعناع سبز» (spearmint) گونه های دیگری هستند. والدین باید برچسب دقیق گیاه را بدانند و از مصرف هر فرآورده ی گیاهی ناشناس برای کودک پرهیز کنند، خصوصا اگر با عنوان کلی «نعنا/پونه» عرضه شده باشد.
به نوزادان دمنوش گیاهی ندهید
نوزادان زیر 4 تا 6 ماه باید فقط از شیر مادر یا شیر خشک تغذیه شوند. دادن هر نوع دمنوش یا مکمل گیاهی به نوزاد می تواند به اختلال تغذیه، حساسیت، مسمومیت، یا عفونت منجر شود. حتی در سنین بالاتر هم دادن دمنوش های گیاهی از جمله دمنوش پونه برای کودکان بدون مشورت با پزشک متخصص توصیه نمی شود.
علائم خطر پس از مصرف احتمالی دمنوش پونه برای کودکان
اگر کودک به اشتباه دمنوش پونه خورده یا شما شک دارید که نوشیدنی/قطره ی گیاهی حاوی پونه بوده، و هر یک از علائم زیر را دیدید فورا به اورژانس مراجعه کنید یا با مرکز کنترل مسمومیت تماس بگیرید:
- تهوع، استفراغ مکرر یا بی حالی غیرعادی
- درد شکم، زردی چشم و پوست، ادرار تیره
- گیجی، تشنج، سختی در بیدار نگه داشتن کودک
- بی اشتهایی شدید، تب یا علائم کم آبی بدن
آیا «مقدار کم» دمنوش پونه برای کودکان بی خطر است؟
خیر. دمنوش پونه برای کودکان، به ویژه نوزادان و خردسالان، هیچ حد امنی برای آن تعریف نشده است و حتی «مقدار کم» می تواند خطرناک باشد. به علاوه، غلظت ترکیبات فعال در گیاهان یکنواخت نیست و با شرایط کشت، خشک کردن و دم آوری تفاوت می کند؛ بنابراین کنترل دوز عملا ممکن نیست. گزارش های مسمومیت در دوزهای خانگی نیز وجود دارد.
«طرز تهیه» فقط برای آگاهی بزرگسالان (و نه برای کودک)
از آنجا که این پرسش زیاد مطرح می شود، این بخش فقط برای افزایش آگاهی والدین درباره ی تفاوت دم آوری ایمنِ گیاهان است، و به هیچ وجه برای مصرف دمنوش پونه برای کودکان توصیه نمی شود:
- یک قاشق چای خوری گیاه خشک را در آب نزدیک به جوش (نه در حال قل قل) بریزید.
- 5–10 دقیقه در ظرف دربسته دم بکشد.
- صاف کنید و اگر بزرگسال قصد مصرف دارد، نه برای کودکان، مقدار بسیار محدود و با مشورت پزشک مصرف شود—به خصوص اگر داروی کبدی، استامینوفن یا داروهای دیگری مصرف می کنید.
تأکید دوباره: برای کودک تهیه و استفاده نکنید.
جایگزین های ایمن تر دمنوش پونه برای کودکان در موقع سرماخوردگی خفیف
وقتی کودک بی قرار یا سرماخورده است، ساده ترین راه ها اغلب امن ترین اند:
- هیدراتاسیون کافی مطابق سن (شیر مادر/شیر خشک برای نوزاد، آب در کودکان بزرگ تر).
- عسل برای کودکان بیش از 1 سال (برای سرفه شبانه)؛ هرگز برای زیر یک سال.
- هوای مرطوب و ولرم (مرطوب کننده اتاق) و استحمام کوتاه با بخار ملایم.
- استراحت کافی و غذای سبک.
- در صورت تمایل به دمنوش گیاهی برای کودکان بزرگ تر، تنها با مشورت پزشک به سراغ گزینه های ملایم تر بروید و به تداخلات و آلرژی ها توجه کنید. (انجمن های علمی نسبت به مصرف روتین دمنوش های گیاهی در نوزادان هشدار می دهند و روی خطرات استاندارد نبودن محصولات تأکید دارند.) (AAFP)
«پونه کوهی» هم همین خطر را دارد؟
اصطلاح «پونه کوهی» در بازار ممکن است برای گیاهان متفاوتی به کار رود و این ابهام خطرناک است. اگر روی برچسب علمیِ محصول Mentha pulegium دیدید، همان پنی رویال است و برای کودک ممنوع. در صورت نبودِ برچسب علمی و شفاف، به کودک ندهید.
اگر نظر بزرگترها این است که قبلا دمنوش پونه برای کودکان استفاده می کردند و مشکلی پیش نیامده چه کنیم؟
در پزشکی مبتنی بر شواهد، به موارد بی خطر ظاهری تکیه نمی کنیم، بلکه به مطالعات و گزارش های مسمومیت نگاه می کنیم. متأسفانه برای پونه، شواهد کافی از آسیب جدی در کودکان و نوزادان وجود دارد.
آیا پونه برای بزرگسالان کاملا امن است؟
خیر. حتی در بزرگسالان نیز روغن پونه بسیار سمّی است و مصرف خوراکی آن گزارش های متعدد نارسایی کبدی و مرگ داشته است. دمنوشِ رقیق هم بی خطر شمرده نمی شود، به خصوص در افراد با مشکلات کبدی/کلیوی یا مصرف همزمان بعضی داروها.
اقدامات والدین در رابطه با مصرف دمنوش برای کودکان
- «پونه» روی برچسب = پنی رویال → برای کودک ممنوع
- نوزاد زیر 6 ماه → هیچ دمنوش گیاهی
- هر تردید یا علامت غیرعادی → تماس فوری یا پزشک
- به جای دمنوش: آب کافی، استراحت، بخور ملایم، عسل پس از یک سالگی
- قبل از هر گیاه/مکمل برای کودک → مشورت با متخصص کودکان
سخنی از نی نی تینی
مصرف دمنوش پونه برای کودکان (به خصوص نوزادان و خردسالان) ایمن نیست و می تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. هیچ دوزِ استاندارد و بی خطر برای کودک وجود ندارد و گزارش های علمی از آسیب کبدی و عصبی تا موارد مرگ در اثر فرآورده های پونه خبر می دهند. راهکارهای خانگیِ کم خطرتر (هیدراتاسیون، استراحت، رطوبت هوا و در صورت صلاحدید پزشک، گزینه های گیاهی ملایم تر برای سنین بالاتر) ترجیح دارند. در هر مورد تردید، با متخصص کودکان یا مرکز کنترل مسمومیت مشورت کنید.
اول ایمنی، بعد درمان خانگی. برای کودک سراغ پونه نروید؛ برچسب علمی گیاهان را جدی بگیرید و در صورت بی علامت نبودن یا تردید، حتما با پزشک مشورت کنید
آیا شما هم تجربه ای در زمینه مصرف دمنوش پونه برای کودکان دارید؟ اگر تجربه یا پرسشی دارید در کامنت ها بنویسید تا دقیق تر راهنمایی تان کنیم.
