زانوی ضربدری در کودکان

زانوی ضربدری چیست؟

زانوی ضربدری در کودکان، که در اصطلاح پزشکی به آن ژنو والگوم گفته می شود، حالتی است که در آن زانوها به سمت داخل متمایل شده و در عین حال مچ پاها از هم فاصله دارند. این وضعیت در دختران کمی شایع تر از پسران است، اما پسران هم ممکن است به آن دچار شوند.

در بیشتر مواقع، زانوی ضربدری در کودکان بخشی از فرآیند طبیعی رشد کودک است. بسیاری از کودکان در دوره ای از رشد خود تا حدی این وضعیت را تجربه می کنند، اما در برخی از آن ها این حالت واضح تر دیده می شود.

در موارد نادر، بروز زانوی ضربدری در کودکان می تواند نشانه ای از یک بیماری زمینه ای استخوانی باشد؛ به ویژه زمانی که این مشکل برای اولین بار بعد از 6 سالگی کودک ظاهر شود.

ارتباط زانوی ضربدری با رشد طبیعی کودک

کودکان معمولا در سال های اولیه زندگی، مراحل مختلفی از پای پرانتزی و زانوی ضربدری را پشت سر می گذارند. با رشد و تقویت عضلات پا، در اغلب موارد هر دو حالت برطرف می شود.

• زانوی ضربدری در نوزادان: در نوزادان این حالت معمول نیست. بیشتر نوزادان تا حدود 24 ماهگی پای پرانتزی دارند، یعنی هر دو پا به سمت بیرون خم می شوند.
• زانوی ضربدری در نوپایان: این وضعیت معمولا بین 2 تا 3 سالگی آشکار می شود. در این سن، زانوها ممکن است به تدریج بیشتر به سمت داخل متمایل شوند و این روند تا حدود 4 یا 5 سالگی ادامه یابد.
• زانوی ضربدری در کودکان بزرگ تر: پاهای بیشتر کودکان تا حدود 7 سالگی به حالت طبیعی و صاف باز می گردد. البته برخی از کودکان ممکن است این حالت را تا سنین نوجوانی نیز داشته باشند.

نکته مهم این است که اگرچه این وضعیت در بیشتر کودکان موقتی است، اما توجه والدین به تغییرات پا و زانو ضروری است تا در صورت نیاز، مداخله پزشکی انجام شود.

چه زمانی باید نگران زانوی ضربدری در کودکان باشیم؟

اگر فرزندتان علاوه بر زانوی ضربدری یکی از علائم زیر را هم دارد، بهتر است با پزشک مشورت کنید:

• بروز زانوی ضربدری قبل از 2 سالگی یا بعد از 7 سالگی
• تشدید این حالت بعد از 7 سالگی
• عدم تقارن پاها (یک پا متفاوت از پای دیگر باشد)
• لنگیدن یا تغییر الگوی راه رفتن
• احساس درد در زانو یا لگن
• کوتاهی قد غیرطبیعی (قد زیر صدک پنجم نسبت به هم سن ها)

در منابع معتبر ارتوپدی کودکان در ایران، توصیه شده است که معاینه دقیق، ارزیابی رشد و گاهی تصویربرداری، به تشخیص علت و انتخاب روش درمان کمک می کند. حتی اگر بیشتر موارد زانوی ضربدری در کودکان نیاز به درمان خاصی ندارند، شناسایی به موقع موارد غیرطبیعی، مانع بروز مشکلات جدی تر در آینده می شود.

علائم زانوی ضربدری در کودکان

علائم زانوی ضربدری در کودکان معمولا زمانی واضح می شوند که کودک با پاهای صاف و انگشتان پا رو به جلو بایستد. این علائم شامل موارد زیر هستند:

• انحراف متقارن زانوها به سمت داخل
• تماس زانوها با وجود فاصله بین مچ پاها
• الگوی راه رفتن غیرطبیعی
• چرخش کف پاها به سمت بیرون

این نشانه ها معمولا با نگاه ساده والدین قابل تشخیص است، اما در برخی موارد لازم است پزشک آن ها را ارزیابی کند تا شدت مشکل مشخص شود.

چه عاملی باعث زانوی ضربدری در کودکان می شود؟

بیشتر کودکان در اوایل دوران رشد خود دچار زانوی ضربدری می شوند. هنگام شروع راه رفتن، تمایل زانو به داخل می تواند به کودک کمک کند تا تعادل بهتری داشته باشد. این حالت همچنین مفید است اگر کف پای کودک به سمت داخل بچرخد یا به سمت بیرون متمایل باشد.

در موارد کمتر شایع، زانوی ضربدری در کودکان ممکن است به دلیل یک مشکل جدی تر ایجاد شود، از جمله:

• بیماری های ژنتیکی مانند دیسپلازی های اسکلتی یا بیماری های متابولیک استخوان مانند راشیتیسم (نرمی استخوان)
• اضافه وزن یا چاقی که می تواند باعث تشدید زانوی ضربدری یا ایجاد الگوی راه رفتن مشابه آن شود
• آسیب به صفحات رشد استخوان ساق پا (تیبیا) یا ران (فمور) که ممکن است باعث ایجاد زانوی ضربدری فقط در یک پا شود

زانوی ضربدری در کودکان چگونه تشخیص داده می شود؟

پزشک با بررسی وضعیت قرارگیری پاها، زانوها و مچ پاها شدت زانوی ضربدری در کودکان را مشخص می کند. همچنین ممکن است فاصله بین مچ پاها اندازه گیری شود؛ هرچه این فاصله بیشتر باشد، شدت مشکل بالاتر است.

برای کودکان زیر 7 سال، عوامل زیر نیز در ارزیابی اهمیت دارند:

• وزن و شاخص توده بدنی (BMI)
• قد و طول پاها
• وضعیت زانوها هنگام کشش یا چرخش پا
• میزان تقارن طول پاها
• الگوی راه رفتن

اگر کودک بالای 7 سال باشد یا پاهای او از نظر اندازه و شکل یکسان نباشند، پزشک ممکن است برای بررسی بیماری های زمینه ای از عکس برداری (X-ray) پاها استفاده کند.

پزشکان معمولا برای کودکانی که در محدوده سنی طبیعی زانوی ضربدری هستند و مشکلی در راه رفتن، دویدن یا بازی کردن ندارند، عکسبرداری تجویز نمی کنند تا از قرار گرفتن غیرضروری در معرض اشعه جلوگیری شود.

زانوی ضربدری در کودکان چگونه درمان می شود؟

در بیشتر موارد، زانوی ضربدری نیاز به درمان خاصی ندارد. رایج ترین اقدام در سنین 2 تا 5 سال، مشاهده و پیگیری رشد کودک است. حدود 99 درصد از کودکان تا سن 7 سالگی، به طور طبیعی از این حالت خارج می شوند.

• نیازی به محدود کردن فعالیت بدنی، استفاده از بریس یا کفش های مخصوص یا انجام تمرینات خاص وجود ندارد.

درمان های غیرجراحی

اگر زانوی ضربدری در کودکان شدید باشد و بهبود نیابد، ابتدا باید علت زمینه ای بررسی شود. برای مثال، بسیاری از موارد راشیتیسم با مصرف مکمل ویتامین D و کلسیم قابل درمان هستند.

درمان های با جراحی

در موارد نادر که رشد طبیعی مشکل را برطرف نمی کند، ممکن است جراحی توصیه شود.

جراحی هدایت رشد (Guided Growth)

در این روش، جراح با کار گذاشتن صفحات یا پیچ های کوچک فلزی در سمت داخلی صفحه رشد زانو، رشد آن سمت را آهسته می کند تا سمت مقابل جبران کند و پاها صاف شوند.

• معمولا این جراحی در آستانه بلوغ انجام می شود (حدود 11 سالگی برای دختران و 13 سالگی برای پسران).
• عمل به صورت سرپایی است و کودک می تواند همان روز روی پاهایش راه برود. بازگشت به فعالیت های روزمره معمولا طی چند هفته انجام می شود.

جراحی استئوتومی (Osteotomy)

در این روش، استخوان ران یا ساق در بالا یا پایین زانو بریده و در زاویه درست قرار داده می شود تا پا صاف شود.

• معمولا برای تغییر شکل های شدید یا مواردی که پس از پایان رشد بهبود نیافته اند انجام می شود.
• کودک چند روز در بیمارستان می ماند، سپس 6 تا 8 هفته از عصا یا واکر استفاده می کند.
• فیزیوتراپی برای تقویت عضلات ضروری است و بازگشت به فعالیت کامل، از جمله ورزش، معمولا 6 ماه طول می کشد.

چگونه می توان از زانوی ضربدری در کودکان پیشگیری کرد؟

پیشگیری از زانوی ضربدری در کودکان همیشه امکان پذیر نیست، زیرا در بسیاری از موارد این حالت بخشی از روند طبیعی رشد پاهاست. اما با رعایت چند نکته کلیدی می توان خطر تشدید آن یا بروز مشکلات ثانویه را کاهش داد:

1. تأمین مواد مغذی مورد نیاز استخوان ها

• کلسیم و ویتامین D برای استحکام استخوان ها ضروری هستند. مصرف شیر، ماست، پنیر و مواد غذایی غنی شده با ویتامین D می تواند به رشد صحیح پاها کمک کند.
• قرار گرفتن در نور آفتاب صبحگاهی به مدت 15 تا 20 دقیقه چند بار در هفته، تولید طبیعی ویتامین D را در بدن کودک افزایش می دهد.
• در موارد کمبود، با نظر پزشک می توان از مکمل های ویتامین D و کلسیم استفاده کرد.

2. پیشگیری و کنترل اضافه وزن

• چاقی فشار زیادی به مفاصل زانو وارد می کند و می تواند باعث تشدید زانوی ضربدری یا ایجاد مشکلات حرکتی شود.
• ایجاد عادات غذایی سالم و تشویق به فعالیت بدنی منظم، مانند پیاده روی، دوچرخه سواری یا بازی های فعال، می تواند به کنترل وزن کودک کمک کند.

3. توجه به سلامت پا و کفش مناسب

• استفاده از کفش راحت، سبک و متناسب با سایز پا، به خصوص در سال های ابتدایی راه رفتن، اهمیت زیادی دارد.
• کفش باید پاشنه محکم و انعطاف مناسب در قسمت پنجه داشته باشد تا تعادل پاها حفظ شود.

4. درمان به موقع بیماری های استخوانی

• بیماری هایی مانند راشیتیسم (نرمی استخوان) یا اختلالات ژنتیکی استخوان، در صورت درمان نشدن می توانند باعث بدشکلی پاها شوند.
• هر گونه درد زانو، تغییر شکل پا یا لنگیدن باید توسط پزشک بررسی شود.

5. تشویق به فعالیت های مناسب برای تقویت عضلات پا

• بازی ها و ورزش هایی که باعث تقویت عضلات ران و ساق می شوند، مثل شنا، دوچرخه سواری یا بازی های حرکتی در پارک، به حمایت بهتر از مفصل زانو کمک می کنند.
• پرهیز از فعالیت های سنگین یا پرش های مکرر در سنین پایین، فشار غیرضروری بر زانوها را کاهش می دهد.

نکته کلیدی: بسیاری از کودکان حتی بدون اقدام خاصی از زانوی ضربدری عبور می کنند، اما با رعایت این توصیه ها می توان به رشد سالم پاها و پیشگیری از مشکلات آینده کمک کرد.

سخنی از نی نی تینی

اکثر کودکان بدون درمان خاص بهبود پیدا می کنند و آینده بسیار خوبی دارند. حتی در موارد جراحی، پیش آگهی اغلب عالی است و استخوان های کودکان سریع تر و مطمئن تر از بزرگسالان ترمیم می شوند.

اما در صورت شدید بودن زانوی ضربدری یا وجود بیماری زمینه ای که درمان نشود، در طول زمان ممکن است مشکلاتی مانند درد زانو، پارگی منیسک، جابجایی کشکک زانو یا آسیب غضروفی (آرتروز) ایجاد شود.

در منابع ارتوپدی معتبر ایران نیز تأکید شده است که تشخیص به موقع، پایش منظم رشد، و اصلاح مشکلات زمینه ای، بهترین راه برای پیشگیری از عوارض طولانی مدت است.