سرطان چشم در کودکان که در اصطلاح پزشکی به آن «رتینوبلاستوما» گفته می شود، نوعی سرطان نادر اما مهم در دوران کودکی است که در شبکیه چشم (لایه حساس به نور در پشت کره چشم) شکل می گیرد. با وجود نادر بودن، این بیماری در صورت تشخیص زودهنگام، شانس بالایی برای درمان موفقیت آمیز دارد. یکی از اولین علائم هشداردهنده آن، دیده شدن مردمک سفید یا کم رنگ در چشم کودک است که اغلب در عکس هایی که با فلش گرفته شده اند، دیده می شود.
رتینوبلاستوما چیست؟
رتینوبلاستوما نوعی سرطان است که در سلول های گیرنده نور در شبکیه (پشت کره چشم) آغاز می شود. این بیماری رایج ترین نوع سرطان چشم در کودکان به شمار می رود و معمولا در سنین پایین، به ویژه قبل از سه سالگی تشخیص داده می شود.
رتینوبلاستوما ممکن است فقط در یک چشم یا در هر دو چشم ایجاد شود. در حدود یک چهارم موارد، هر دو چشم کودک درگیر می شود. علت اصلی این بیماری، اختلال در عملکرد سلول های در حال رشد شبکیه است که منجر به رشد کنترل نشده آن ها می شود.
در موارد نادر، ممکن است این سرطان در بزرگسالانی ظاهر شود که در دوران نوزادی رشد اولیه تومور آن ها متوقف شده بوده و در ادامه زندگی دوباره فعال شده است.
انواع سرطان چشم در کودکان (رتینوبلاستوما)
رتینوبلاستوما را می توان بر اساس محل بروز آن در چشم یا مغز به سه نوع اصلی تقسیم کرد:
- تک چشمی (Unilateral): سرطان تنها یک چشم را درگیر می کند.
- دوچشمی (Bilateral): هر دو چشم کودک به صورت هم زمان یا متوالی تحت تأثیر قرار می گیرند.
- سه گانه (Trilateral): این نوع بسیار نادر است و علاوه بر چشم ها، غده صنوبری در مغز (pineal gland) نیز درگیر سرطان می شود. نوع مغزی این بیماری را «پاینوبلاستوما» می نامند.
حدود 60٪ از موارد سرطان چشم در کودکان از نوع تک چشمی هستند و انواع دوچشمی و سه گانه، 40٪ باقی مانده را تشکیل می دهند.
سرطان چشم در کودکان چقدر رایج است؟
رتینوبلاستوما یک سرطان نادر است. به طور میانگین، از هر یک میلیون کودک زیر 20 سال، حدود 3 تا 4 نفر به این بیماری مبتلا می شوند. در سطح جهانی، سالانه کمتر از 9 هزار کودک به این بیماری دچار می شوند.
سرطان چشم در کودکان چه علائمی دارد؟
از آنجا که اغلب کودکان مبتلا به این بیماری زیر سه سال هستند، قادر به بیان دقیق علائم خود نیستند. بنابراین، والدین باید نسبت به تغییرات ظاهری چشم کودک یا رفتارهای غیرمعمول او حساس باشند.
مهم ترین و شایع ترین علامت: مردمک سفید یا کم رنگ (لکوکوریا)
لکوکوریا (leukocoria) زمانی رخ می دهد که مردمک چشم کودک در نور فلش یا نورهای خاص، به جای سیاه بودن طبیعی، سفید یا متمایل به نقره ای دیده می شود. این علامت ممکن است فقط در یک چشم یا در هر دو چشم دیده شود و معمولا در عکس هایی که در محیط های کم نور گرفته شده اند، نمایان تر است.
سایر علائم سرطان چشم در کودکان:
- چشم هایی که حرکات را دنبال نمی کنند یا به طور کامل فاقد دنبال کردن حرکات هستند
- انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم)
- درد در ناحیه چشم که می تواند باعث بی قراری، گریه بیش ازحد، یا اختلال در خواب و تغذیه کودک شود
- بزرگ شدن غیرعادی اندازه چشم (بوفتالموس)
- بیرون زدگی چشم از حدقه (پروپتوزیس)
- خون ریزی در جلوی چشم (هایفما)
- عفونت، التهاب یا تورم چشم یا بافت های اطراف چشم (سلولیت چشمی)
اگر والدین متوجه یکی از این علائم شدند، بهتر است هر چه سریع تر به چشم پزشک کودکان یا فوق تخصص انکولوژی چشم مراجعه کنند.
علت سرطان چشم در کودکان چیست؟
این بیماری به دلیل اختلال در DNA سلول های شبکیه به وجود می آید. این سلول ها که در حالت عادی باید با نظم و برنامه مشخصی رشد کنند، در صورت بروز جهش ژنتیکی، کنترل رشدشان از بین می رود و شروع به تقسیم های بی رویه می کنند. نتیجه این روند، شکل گیری تومور در شبکیه و در صورت عدم درمان، گسترش آن به بافت های دیگر بدن است.
نقش ژنتیک در ایجاد رتینوبلاستوما
DNA در بدن ما مانند کتابچه دستور پختی است که اطلاعات لازم برای عملکرد طبیعی سلول ها را در خود دارد. ما این اطلاعات را از پدر و مادر خود به ارث می بریم. اگر قسمتی از این کتابچه دچار اشتباه یا نقص شود، سلول ها دستور غلط را اجرا کرده و ممکن است به سلول های سرطانی تبدیل شوند.
جهش در ژنی به نام RB1 که مسئول کنترل رشد طبیعی سلول های شبکیه است، یکی از اصلی ترین دلایل بروز رتینوبلاستوماست. این ژن مانند ترمز عمل می کند؛ وقتی این ترمز از کار بیفتد، سلول ها بدون توقف تقسیم می شوند و در نهایت به تومور تبدیل می شوند.
برخی از کودکان ممکن است دچار یک رشد خوش خیم در شبکیه به نام «رتینوما» باشند. این رشدها به طور موقت متوقف می شوند، اما در سال های بعدی زندگی می توانند مجدد شروع به رشد کنند و به رتینوبلاستوما تبدیل شوند.
رتینوبلاستوما چگونه به وجود می آید؟
به طور کلی، دو مسیر برای بروز جهش های ژنتیکی مرتبط با رتینوبلاستوما وجود دارد:
-
جهش های تصادفی (غیر ارثی – اسپورادیک)
در این حالت، جهش در هنگام تقسیم سلولی اتفاق می افتد و در DNA والدین وجود نداشته است. مثل اشتباهی که هنگام رونویسی دستور پخت رخ می دهد. این نوع معمولا فقط یک چشم را درگیر می کند.
-
جهش های ارثی
در این حالت، یکی از والدین (یا هر دو) حامل ژنی معیوب هستند. حتی اگر خودشان هیچ علامتی نداشته باشند، می توانند این ژن را به فرزند خود منتقل کنند. این بیماری با الگوی اتوزومال غالب منتقل می شود؛ یعنی اگر یکی از والدین دارای این ژن باشد، فرزند در حدود 50٪ احتمال دارد که آن را به ارث ببرد و اگر هر دو والد حامل باشند، احتمال انتقال به کودک به 75٪ می رسد.
نوع ارثی معمولا دو چشم را درگیر می کند، ولی در برخی موارد نادر ممکن است فقط یک چشم مبتلا شود.
حتی اگر پدر و مادر به ظاهر سالم باشند، باز هم احتمال دارد فرزند دوم یا سوم خانواده نیز در معرض خطر باشد. در خانواده هایی که والدین سالم هستند اما یکی از کودکانشان رتینوبلاستوما دارد، احتمال بروز این بیماری در خواهر یا برادر دیگر حدود 4 تا 7 درصد است.
عوارض سرطان چشم در کودکان
سرطان چشم در کودکان اگر به موقع درمان نشود، می تواند به بافت های اطراف چشم آسیب برساند. در نتیجه ممکن است منجر به کاهش بینایی یا حتی نابینایی کامل یا جزئی در چشم (یا چشم های) درگیر شود.
اما این تنها نگرانی نیست؛ چون رتینوبلاستوما یک نوع سرطان است، این خطر نیز وجود دارد که به سایر بخش های بدن سرایت کند (متاستاز دهد). زمانی که سرطان گسترش می یابد، درمان آن بسیار دشوارتر و خطرناک تر می شود. یکی از مسیرهای خطرناک گسترش این بیماری، عصب بینایی است که اگر درگیر شود، تومور ممکن است به مغز برسد و به شکل یک سرطان مغزی جدید خود را نشان دهد.
از طرفی، کودکانی که به رتینوبلاستوما مبتلا می شوند (به ویژه موارد ژنتیکی)، در آینده در معرض خطر ابتلا به انواع دیگر سرطان نیز قرار دارند. برآورد می شود که احتمال ابتلا به یک نوع سرطان دیگر در این افراد، به طور تجمعی سالانه 1٪ است (مثلا تا 20 سالگی حدود 20٪). این سرطان ها می توانند شامل موارد زیر باشند:
- سارکوم ها: که استخوان ها و بافت های همبند را درگیر می کنند.
- ملانوما: که پوست، چشم ها و مخاط دهان یا بینی را هدف قرار می دهد.
- سرطان های ریه: به دلیل ارتباط خونی گسترده ریه ها، تومورها در این ناحیه می توانند سریعا به سایر اندام ها گسترش پیدا کنند.
سرطان چشم در کودکان چگونه تشخیص داده می شود؟
در بسیاری از موارد، والدین یا مراقبین کودک اولین کسانی هستند که متوجه «مردمک سفید» (لکوکوریا) می شوند. این تغییر ظاهری ممکن است در عکس ها یا حتی در نور طبیعی قابل مشاهده باشد. پس از آن، والدین به پزشک اطفال مراجعه می کنند و پزشک نیز از طریق معاینه چشمی، احتمال وجود بیماری را بررسی می کند.
اگر پزشک اطفال به رتینوبلاستوما مشکوک شود، معمولا کودک را فورا به چشم پزشک کودکان یا متخصص چشم ارجاع می دهد. برای بررسی دقیق تر، ممکن است مردمک کودک با قطره های دارویی گشاد شود یا حتی برای کودکانی که همکاری نمی کنند، معاینه تحت بیهوشی انجام گیرد.
در ادامه، برای بررسی دقیق تر وضعیت چشم و مغز، از روش های تصویربرداری پزشکی استفاده می شود. این روش ها شامل موارد زیر هستند:
- سونوگرافی چشم: به خصوص برای تشخیص رسوبات کلسیمی در تومور که در رتینوبلاستوما رایج است.
- سی تی اسکن (CT): برای مشاهده نواحی کلسیمی شده در تومور و ساختارهای درونی چشم.
- ام آر آی (MRI): تصویربرداری بسیار دقیق از ساختار چشم، مغز و بافت های اطراف. این روش زمان بر و پرهزینه تر است اما برای تشخیص عمق و گستردگی تومور ضروری است.
- پت اسکن (PET): برای تشخیص متاستاز یا بررسی وجود تومورهای جدید در دیگر نقاط بدن، در مراحل اولیه یا پس از درمان استفاده می شود.
سرطان چشم در کودکان چگونه درمان می شود؟
برای درمان رتینوبلاستوما، معمولا از ترکیبی از روش های درمانی استفاده می شود که ممکن است هم زمان یا به صورت مرحله ای اجرا شوند. این روش ها عبارت اند از:
-
شیمی درمانی (Chemotherapy)
داروهایی که به طور مستقیم بر ضعف سلول های سرطانی اثر می گذارند. گاهی این روش باعث کوچک شدن تومور می شود، به طوری که سایر روش ها (مثل لیزر یا کرایو) بتوانند سلول های باقیمانده را از بین ببرند. شیمی درمانی می تواند:
- موضعی باشد (تزریق مستقیم یا از طریق شریان چشم)
- یا سیستمیک باشد (تزریق وریدی)
انتخاب نوع شیمی درمانی به وضعیت خاص کودک بستگی دارد.
-
پرتودرمانی (Radiation Therapy)
در این روش از انرژی پرتوان برای تخریب سلول های سرطانی استفاده می شود. این کار می تواند از خارج بدن (پرتودرمانی با پرتو خارجی) یا از داخل بدن (براکی تراپی) انجام شود. به دلیل احتمال بروز عوارض دیررس، این روش کمتر استفاده می شود.
-
درمان های متمرکز (Focal Therapies)
این روش ها مستقیما روی تومور تمرکز دارند و شامل:
- ترموتراپی: نابودی سلول با حرارت
- لیزر تراپی: استفاده از نور متمرکز
- کرایوتراپی: نابودی سلول با سرمای شدید
این روش ها معمولا زمانی به کار می روند که تومور کوچک باشد یا بعد از شیمی درمانی باقی مانده ای از تومور دیده شود.
-
جراحی (Enucleation)
در موارد پیشرفته که خطر گسترش سرطان زیاد است، ممکن است پزشک تصمیم به خارج کردن کامل چشم درگیر بگیرد. این تصمیم معمولا زمانی گرفته می شود که چشم در اثر تومور دیگر عملکرد بینایی خود را از دست داده و خطر متاستاز جدی باشد.
-
درمان های حمایتی
این درمان ها برای مدیریت عوارض جانبی سایر روش ها (مثلا تهوع ناشی از شیمی درمانی) به کار می روند. داروهای ضد تهوع، رژیم غذایی مناسب، و حمایت روانی از جمله این اقدامات هستند.
آینده بیماری سرطان چشم در کودکان چگونه است؟
پیش آگهی این بیماری به شدت وابسته به زمان تشخیص و شروع درمان است. خوشبختانه، اگر به موقع تشخیص داده شود، نرخ بقای کلی در کودکان حدود 95٪ است. تشخیص رتینوبلاستوما قبل از 2 سالگی، احتمال حفظ بینایی را نیز تا حد زیادی افزایش می دهد.
با این حال، کودکانی که از این بیماری نجات پیدا می کنند باید تحت نظارت مادام العمر قرار گیرند تا در صورت بروز سرطان های جدید در آینده، به سرعت شناسایی و درمان شوند.
آیا می توان از سرطان چشم در کودکان پیشگیری کرد؟
از آنجا که عامل اصلی این بیماری ژنتیکی است، نمی توان به طور قطعی از بروز آن جلوگیری کرد. اما اگر در خانواده سابقه این بیماری وجود دارد یا یکی از والدین حامل ژن RB1 هستند، می توان با مشاوره ژنتیکی پیش از بارداری، خطر انتقال بیماری را بهتر مدیریت کرد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر متوجه تغییرات غیرطبیعی در چشم یا بینایی فرزندتان شدید، یا نشانه هایی از سرطان چشم در کودکان مانند لکوکوریا یا انحراف چشم را مشاهده کردید، فورا با پزشک تماس بگیرید.
همچنین اگر خودتان یا همسرتان سابقه خانوادگی رتینوبلاستوما دارید یا می دانید حامل ژن RB1 هستید، پیش از فرزندآوری، با مشاور ژنتیک مشورت کنید.
اگر در خانواده ام سابقه سرطان چشم وجود دارد چه کنم؟
در این صورت:
- معاینات منظم چشم پزشکی برای کودک ضروری است، حتی اگر علامتی وجود نداشته باشد.
- ژن RB1 ممکن است باعث ایجاد تومور خوش خیم رتینوسیتوما نیز بشود که می تواند در سنین مختلف ظاهر شود.
- سایر اعضای خانواده نیز باید تحت بررسی ژنتیکی قرار بگیرند.
سخنی از نی نی تینی
دریافت تشخیص سرطان، زندگی را دگرگون می کند؛ اما همواره امید وجود دارد. پژوهشگران و پزشکان به طور مداوم در حال توسعه روش های نوین درمانی هستند. اگر فرزندتان به این بیماری مبتلاست، می توانید درباره شرکت در کارآزمایی های بالینی و همچنین گروه های حمایتی والدین با پزشک خود مشورت کنید.
اگر تجربه ای در زمینه تشخیص یا درمان سرطان چشم در کودکان دارید یا سوالی در ذهن تان شکل گرفته، لطفا در بخش نظرات با ما و دیگر والدین به اشتراک بگذارید. گفت وگوی شما می تواند به خانواده های دیگری که در شرایط مشابه قرار دارند، امید و راهنمایی بدهد. همچنین اگر این مقاله برای تان مفید بود، آن را با سایر والدین به اشتراک بگذارید.
