طبق آمار وزارت بهداشت، موارد انتقال ویروس اچ آی وی در بارداری از مادر به نوزاد به صورت قابل توجهی با درمان های مناسب کاهش یافته است. اگر شما مبتلا به ایدز در بارداری هستید، شناخت گزینه های درمانی مانند مصرف داروی ZDV می تواند خطر انتقال ویروس به نوزاد را تا کمتر از 2 درصد کاهش دهد. همچنین، درباره شیر دادن در این شرایط باید حتما با پزشک متخصص مشورت کنید تا سلامت نوزاد تضمین شود. در این مقاله در مورد ویروس اچ آی وی در بارداری توضیح خواهیم داد.
اچ آی وی و ایدز چیستند؟
ویروس اچ آی وی، یک ویروس عفونی است که در صورت پیشرفت، منجر به بیماری ایدز می شود.
یک فرد ممکن است به ویروس HIV مبتلا باشد (اصطلاحا HIV مثبت باشد) ولی هنوز وارد مرحله ی بیماری ایدز نشده باشد. ممکن است حتی تا 10 سال یا بیشتر، هیچ نشانه ای از ایدز ظاهر نشود.
با این حال، فرد مبتلا به HIV می تواند این ویروس را به دیگران منتقل کند؛ مثلا از طریق تماس خون آلوده، مایعات جنسی (مانند مایع منی یا ترشحات واژن) با پوست آسیب دیده یا مخاط های بدن.
در مقابل، فردی که دچار ایدز شده است، سیستم ایمنی بسیار ضعیفی دارد و نمی تواند در برابر بیماری ها از خودش محافظت کند. چنین فردی بیشتر مستعد ابتلا به عفونت های شدید، برخی سرطان ها و مشکلات سلامتی خطرناک یا حتی کشنده خواهد بود.
عوامل خطر انتقال ویروس اچ آی وی در بارداری
اگر خانمی به ویروس اچ آی وی در بارداری مبتلا باشد، راه هایی وجود دارد که احتمال انتقال ویروس به جنین را کاهش دهد. بر اساس اعلام سازمان «مارچ آو دایمز»، اگر درمان های لازم به موقع انجام شوند، احتمال انتقال HIV از مادر به کودک می تواند به کمتر از 2 درصد کاهش یابد.
اما برخی عوامل، این خطر را افزایش می دهند:
- استعمال سیگار
- مصرف مواد مخدر
- کمبود ویتامین A
- سوء تغذیه یا رژیم غذایی نامناسب
- ابتلا به بیماری های مقاربتی (STD)
- مرحله بالینی بیماری HIV (مانند بالا بودن بار ویروسی در خون)
- مشکلات مرتبط با زایمان
- شیردهی با شیر مادر (که می تواند عامل انتقال ویروس باشد)
در واقع هر عاملی که باعث ضعیف تر شدن بدن یا افزایش تماس کودک با خون یا مایعات بدن مادر شود، می تواند شانس ابتلا به ویروس را افزایش دهد.
آیا زنان باردار باید آزمایش HIV بدهند؟ آزمایش ویروس اچ آی وی در بارداری چگونه انجام می شود؟
پاسخ روشن است: بله، زنان باردار باید هرچه زودتر آزمایش ویروس اچ آی وی در بارداری بدهند. حتی بهتر است قبل از بارداری، آزمایش انجام شود. همچنین همسر یا شریک جنسی نیز باید آزمایش دهد، چون در صورت ابتلا، می تواند ویروس را به زن منتقل کند.
سازمان مارچ آو دایمز پیشنهاد می کند که تمام زنان در سن باروری که احتمال تماس با ویروس را داشته اند، قبل از بارداری آزمایش HIV بدهند.
اگر زنی قبل از بارداری آزمایش نداده باشد، باید در دوران بارداری به صورت داوطلبانه آزمایش شود و مشاوره های لازم را دریافت کند.
و اگر حتی در دوران بارداری هم آزمایش انجام نشده باشد، در هنگام زایمان می توان از آزمایش های سریع استفاده کرد. این آزمایش ها نتیجه را در کمتر از یک ساعت مشخص می کنند و اگر نتیجه مثبت باشد، می توان فورا درمان را برای محافظت از نوزاد آغاز کرد.
آزمایش ایدز در بارداری
آزمایش ویروس اچ آی وی در بارداری با نمونه گیری خون انجام می شود.
پزشک یا ماما ممکن است خود این آزمایش را برای مادر انجام دهد یا او را به مراکز مخصوص تست ارجاع دهد. این خدمات اغلب همراه با مشاوره رایگان ارائه می شوند.
روش های موجود برای تست ایدز در بارداری
در حال حاضر، چند گزینه برای انجام تست ایدز در بارداری وجود دارد:
- مراجعه به مراکز مشاوره بیماری های رفتاری یا مراکز بهداشت
- استفاده از کیت های خانگی تایید شده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) که امکان انجام تست محرمانه را در خانه فراهم می کند
- تماس با مراکز اطلاع رسانی مانند:
- مرکز مشاوره بیماری های واگیر (در ایران از طریق سامانه 4030)
- وب سایت سازمان بهداشت جهانی یا معاونت بهداشت وزارت بهداشت ایران
- مراکز سلامت جامعه یا پایگاه های سلامت محل سکونت
نکات تکمیلی در مورد ایدز در بارداری
در ایران نیز، بر اساس دستورالعمل وزارت بهداشت، آزمایش اچ آی وی یکی از غربالگری های اختیاری دوران بارداری است که به ویژه برای مادران پرخطر توصیه می شود. خوشبختانه این آزمایش ها در بسیاری از مراکز بهداشت رایگان یا با هزینه بسیار پایین در دسترس هستند.
در صورت تشخیص به موقع، داروهایی مانند «زیدوودین» (AZT) می توانند به طرز قابل توجهی احتمال انتقال ویروس از مادر به جنین را کاهش دهند. همچنین، برخی از پزشکان توصیه می کنند که زنان مبتلا به ویروس اچ آی وی در بارداری به جای زایمان طبیعی، زایمان سزارین برنامه ریزی شده داشته باشند تا خطر انتقال ویروس در زمان زایمان کاهش یابد.
تأثیر ایدز در بارداری چگونه است؟
در بیشتر موارد، ویروس HIV نمی تواند از طریق جفت به جنین منتقل شود. اگر مادر از نظر سایر جنبه های سلامت در وضعیت خوبی باشد، جفت به عنوان یک سد محافظ عمل می کند و از جنین در برابر ویروس محافظت می نماید.
اما برخی عوامل می توانند توان محافظتی جفت را در صورت ابتلای مادر به ویروس اچ آی در بارداری کاهش دهند، از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عفونت های داخل رحمی
- ابتلا به ویروس HIV در دوران اخیر
- پیشرفت بیماری HIV به مراحل پیشرفته
- سوءتغذیه یا کمبود مواد مغذی
در صورتی که هیچ مشکل یا عارضه ی خاصی وجود نداشته باشد، نیازی به افزایش تعداد ویزیت های دوران بارداری نیست.
با این حال، مراقبت های دوران بارداری برای مادر مبتلا به ویروس اچ آی وی در بارداری باید شامل مشاوره تغذیه ای ویژه، توجه به جلوگیری از کمبود ویتامین ها (به ویژه آهن و ویتامین A)، پیشگیری از کاهش وزن و درمان احتمالی عفونت هایی مانند:
- بیماری های مقاربتی
- مالاریا
- عفونت های ادراری
- سل
- عفونت های تنفسی
باشد.
همچنین مراقبان سلامت باید علائم احتمالی ایدز در بارداری و عوارض مربوط به بارداری در زنان مبتلا به HIV را تحت نظر داشته باشند. به علاوه، برای کاهش خطر انتقال ویروس به جنین، لازم است از انجام روش های تهاجمی غیرضروری مانند آمنیوسنتز (نمونه برداری از مایع آمنیوتیک) خودداری شود.
احتمال ابتلای نوزاد به HIV چقدر است؟
نوزاد ممکن است در سه مرحله به ویروس اچ آی وی مبتلا شود:
- در دوران بارداری (در رحم)
- در زمان زایمان (هنگام عبور از کانال زایمان)
- در دوران شیردهی (از طریق شیر مادر)
اگر مادر هیچ درمانی دریافت نکند، احتمال انتقال ویروس به نوزاد حدود 25 درصد خواهد بود. اما اگر درمان مناسب انجام شود، این احتمال طبق گزارش «مارچ آو دایمز» می تواند به کمتر از 2 درصد کاهش یابد. این کاهش چشمگیر، اهمیت شروع به موقع درمان را نشان می دهد.
مراقبت از مادران مبتلا به ایدز در بارداری چگونه است؟
بهترین روش مراقبت از زن باردار مبتلا به HIV، استفاده از رویکرد چندجانبه و تیمی است. این روش، سلامت مادر و نوزاد را از جهات مختلف در نظر می گیرد:
- پزشکی: پیگیری درمان اچ آی وی و مراقبت های بارداری توسط متخصص زنان و پزشک بیماری های عفونی
- روانشناختی: مشاوره و حمایت های روحی برای مادر و شریک زندگی او
- اجتماعی و اقتصادی: حمایت از نظر مسکن، تغذیه، مراقبت از کودک و آموزش های والدگری
- سبک زندگی: آموزش در زمینه ترک مصرف مواد مخدر، دخانیات و بهبود سبک زندگی
این همکاری چندجانبه بین پزشک، مددکار اجتماعی، روانشناس و مشاور تغذیه می تواند برنامه ی مراقبتی منسجم و مؤثری برای زنان باردار مبتلا به اچ آی وی فراهم کند. بسیاری از این خدمات حتی پس از زایمان نیز ادامه خواهند داشت.
آیا درمان ایدز در بارداری بی خطر است؟
بله. مراکز بهداشت عمومی ایالات متحده توصیه می کنند که زنان مبتلا به ویروس اچ آی وی در بارداری، از داروهای ترکیبی ضد ویروسی استفاده کنند. این داروها هم به سلامت خود مادر کمک می کنند و هم احتمال انتقال ویروس به جنین را کاهش می دهند.
یکی از این داروها، زیدوودین (Zidovudine) یا همان AZT است. این دارو نخستین درمان ضد HIV است که تأییدیه گرفته و معمولا در ترکیب با داروهای دیگر مصرف می شود.
درمان ایدز در بارداری با ZDV از سه ماهه دوم بارداری آغاز شده و تا زمان زایمان ادامه می یابد. این دارو همچنین در طول زایمان به صورت داخل وریدی تجویز می شود.
عوارض جانبی احتمالی آن عبارت اند از:
- حالت تهوع و استفراغ
- کاهش تعداد گلبول های سفید یا قرمز خون (ممکن است موجب ضعف یا عفونت پذیری شود)
ویروس اچ آی وی در بارداری چه تأثیری بر زایمان دارد؟
اگر هیچ اقدام پیشگیرانه ای انجام نشود، احتمال انتقال ویروس در حین زایمان بین 10 تا 20 درصد خواهد بود. این خطر به ویژه زمانی افزایش می یابد که نوزاد در تماس مستقیم با خون یا مایعات آلوده مادر قرار بگیرد.
برای کاهش این خطر، مراقبین سلامت باید از انجام برخی اقدامات خودداری کنند:
- آمنیوتومی (پاره کردن عمدی کیسه آب برای تحریک زایمان)
- اپیزیوتومی (برش در ناحیه پرینه)
- سایر روش هایی که نوزاد را در معرض تماس با خون مادر قرار می دهد
جالب است بدانید: به ازای هر یک ساعت تأخیر پس از پارگی کیسه آب، خطر انتقال ویروس تا 2 درصد افزایش می یابد.
بنابراین در بسیاری از موارد، زایمان سزارین برنامه ریزی شده قبل از شروع درد زایمان یا قبل از پاره شدن کیسه آب توصیه می شود. این روش به طور چشمگیری خطر انتقال پری ناتال را کاهش می دهد.
اگر زنی پیش از زایمان هیچ درمانی دریافت نکرده باشد، هنگام زایمان می توان داروهایی مانند AZT به همراه داروی دیگری مثل 3TC یا Nevirapine تجویز کرد. حتی اگر این درمان ها فقط برای مدت کوتاهی انجام شوند، مطالعات نشان داده اند که می توانند خطر انتقال ویروس به نوزاد را کاهش دهند.
آیا نوزاد من بعد از تولد نیاز به درمان دارد؟
بله، در اغلب موارد، نوزاد مادر مبتلا به ویروس اچ آی وی نیاز به درمان دارویی پس از تولد دارد. طبق یک مطالعه ی معتبر که در سال 1994 توسط «مؤسسه ملی سلامت آمریکا» (NIH) انجام شد، اگر به مادر باردار HIV مثبت، داروی زیدوودین (ZDV یا AZT) داده شود و همچنین نوزاد نیز ظرف 8 تا 12 ساعت اول پس از تولد این دارو را دریافت کند، خطر انتقال ویروس به نوزاد تا 66 درصد کاهش می یابد.
بر اساس همین مطالعه، نوزادانی که از مادران مبتلا به ویروس اچ آی وی در بارداری که تحت درمان با ZDV متولد شدند، فقط 8 درصدشان به ویروس مبتلا شدند. در حالی که این عدد در میان نوزادان مادران بدون درمان 25 درصد بود. این تفاوت چشمگیر، اهمیت درمان دارویی زودهنگام را نشان می دهد.
نوزادان باید به مدت شش هفته پس از تولد، ZDV مصرف کنند.
آیا این دارو برای درمان نوزادان عوارض دارد؟
تا امروز، عوارض مهمی برای نوزاد گزارش نشده است. در مواردی، برخی نوزادان دچار کم خونی خفیف شدند که پس از قطع دارو به صورت کامل برطرف شده است.
بررسی های پیگیری شده در نوزادانی که HIV منفی بوده و تحت درمان ZDV قرار گرفته اند، نشان داده اند که رشد و تکامل طبیعی داشته اند و مشکلی در روند رشدی شان دیده نشده است.
در ایران نیز، وزارت بهداشت درمان دارویی نوزادان مادران مبتلا به HIV را در قالب پروتکل کشوری تنظیم کرده و در مراکز منتخب ارائه می دهد.
اگر تست ویروس اچ آی وی در بارداری من مثبت باشد، می توانم به نوزادم شیر بدهم؟
توصیه ی پزشکی برای مادران مبتلا به HIV، این است که از شیردهی اجتناب کنند. چون شیردهی می تواند یکی از مسیرهای انتقال ویروس از مادر به نوزاد باشد.
بر اساس آمارهای معتبر، اگر یک مادر HIV مثبت، تا 24 ماه به کودک خود شیر بدهد، احتمال انتقال ویروس حدود 15 درصد خواهد بود.
میزان خطر به عوامل زیر بستگی دارد:
- آیا مادر فقط از شیر خود استفاده می کند یا نه (تغذیه ترکیبی خطر را بیشتر می کند)
- مدت زمان شیردهی
- سلامت پستان های مادر (وجود زخم یا ترک ها ممکن است خطر انتقال را بالا ببرد)
- وضعیت تغذیه ای و ایمنی بدن مادر
- اگر مادر در دوران شیردهی تازه به HIV مبتلا شده باشد، خطر انتقال بسیار بیشتر خواهد شد
دستورالعمل های پیشنهادی در مورد شیردهی مادران مبتلا به HIV
برنامه سلامت مادر و نوزاد (Maternal & Neonatal Health Program) توصیه هایی در این زمینه ارائه کرده که با شرایط ایران نیز هم راستاست:
- زنانی که HIV منفی هستند یا از وضعیت خود مطمئن نیستند، باید تا ۶ ماه به طور انحصاری شیر مادر بدهند و پس از آن با نظر پزشک غذاهای کمکی را آغاز کنند.
- مادرانی که HIV مثبت هستند و تصمیم دارند از شیر خشک یا تغذیه جایگزین استفاده کنند، باید حتما تحت مشاوره تخصصی قرار بگیرند تا مطمئن شوند که روش تغذیه ی جایگزین هم ایمن است و هم به درستی انجام می شود (مثلا استفاده از آب سالم و وسایل استریل شده برای آماده سازی شیر خشک).
- اگر مادر HIV مثبت تصمیم به شیردهی داشته باشد، توصیه می شود که:
- فقط تا 6 ماه اول به صورت انحصاری از شیر خود استفاده کند
- از مشاوره های پزشکی درباره ی خطرات احتمالی در طول این شش ماه بهره مند شود
- در صورت مشاهده مشکلاتی مانند ماستیت (التهاب پستان) یا زخم های دهانی در کودک، سریعا درمان آغاز شود
- برنامه مشخصی برای قطع تدریجی شیردهی (از شیر گرفتن) داشته باشد
- زمان مناسب برای جایگزینی با شیر خشک به درستی توسط پزشک تعیین شود
در برخی کشورها و همچنین در ایران، اگر مادر به داروهای ضد ویروسی دسترسی داشته باشد و تحت درمان مؤثر باشد، با تشخیص پزشک ممکن است مجوز شیردهی تحت نظر صادر شود. اما به طور کلی، به ویژه در مناطقی که تغذیه جایگزین به صورت ایمن در دسترس است، توصیه بر عدم شیردهی مادر HIV مثبت است.
سخنی از نی نی تینی
اگر مبتلا به ویروس اچ آی وی در بارداری هستید، دانستن گزینه های درمانی برای خود و نوزادتان حیاتی است. دارویی مانند ZDV می تواند به طور چشمگیری خطر انتقال ویروس به نوزاد را کاهش دهد و شیر دادن در این شرایط نیاز به مشاوره تخصصی و دقت بیشتری دارد. پیش از زایمان، حتما با پزشک متخصص بیماری های عفونی یا پزشک زنان مشورت کنید تا برنامه دقیقی برای مراقبت از نوزاد تدوین شود.
آیا شما یا یکی از اطرافیانتان تجربه ای در مورد ایدز در بارداری داشته اید؟ نظرات، سؤالات یا تجربیات خود را در بخش دیدگاه ها با ما و دیگر مادران در میان بگذارید تا به ایجاد آگاهی بیشتر کمک کنیم.
