غده تیروئید کودکان یک غده کوچک است که به شکل پروانه ای در جلوی گردن، درست زیر سیبک گلو (غضروف تیروئید) قرار دارد. هورمون هایی که از این غده ترشح می شوند، تأثیرات زیادی روی سلامت کلی کودک دارند؛ از جمله بر ضربان قلب، نحوه سوخت و ساز بدن و مصرف کالری ها، رشد و تکامل بدن کودک.
خوشبختانه کم کاری تیروئید در کودکان قابل درمان است و با داروهای مناسب می توان این مشکل را کنترل کرد.
انواع کم کاری تیروئید در کودکان
کم کاری تیروئید در کودکان انواع مختلفی دارد که عبارتند از:
1. کم کاری تیروئید مادرزادی
کم کاری تیروئید مادرزادی زمانی اتفاق می افتد که غده تیروئید نوزاد قبل از تولد به درستی تشکیل نشده یا عملکرد مناسبی نداشته باشد. این مشکل بسیار شایع است و حدود 1 در هر 2500 تا 3000 نوزاد را تحت تأثیر قرار می دهد. در ایران نیز، مانند بسیاری از کشورهای دیگر، آزمایش غربالگری تیروئید برای نوزادان تازه متولد شده انجام می شود تا کم کاری تیروئید مادرزادی به موقع تشخیص داده شود.
عوامل مختلفی مانند سابقه خانوادگی، معاینات فیزیکی کودک، شدت کم کاری تیروئید در کودکان در زمان تشخیص و روند درمان در دو تا سه سال اول زندگی به پزشک کمک می کند تا بفهمد آیا این مشکل ارثی است و نیاز به درمان مادام العمر دارد یا خیر.
2. کم کاری تیروئید خودایمنی: تیروئیدیت هاشیموتو
شایع ترین علت کم کاری تیروئید در کودکان، بیماری خودایمنی به نام تیروئیدیت لنفوسیتی مزمن یا همان تیروئیدیت هاشیموتو است. در این بیماری، سیستم ایمنی بدن کودک به غده تیروئید حمله می کند که باعث آسیب و کاهش عملکرد آن می شود. این بیماری بیشتر در دختران و نوجوانان دیده می شود و در کودکانی که بیماری های خودایمنی دیگری مثل دیابت نوع یک دارند، احتمال ابتلا بالاتر است.
تقریبا 20 تا 30 درصد کودکان دیابتی ممکن است به این نوع تیروئیدیت مبتلا شوند، به همین دلیل بررسی سالانه عملکرد تیروئید در این کودکان توصیه می شود.
3. کم کاری تیروئید ناشی از درمان پزشکی (ایتروژنیک)
در برخی کودکان که غده تیروئید آنها به دلیل جراحی یا درمان های پزشکی از بین رفته یا تخریب شده است، کم کاری تیروئید ایجاد می شود. این نوع کم کاری به نام کم کاری تیروئید ایتروژنیک شناخته می شود.
3. کم کاری تیروئید مرکزی
این نوع کم کاری تیروئید در کودکان زمانی رخ می دهد که مغز (بخش هیپوفیز) نتواند هورمونی به نام هورمون محرک تیروئید (TSH) تولید کند؛ هورمونی که به غده تیروئید دستور فعالیت می دهد. این نوع نسبت به انواع دیگر کم کاری تیروئید کمتر دیده می شود و اغلب غده تیروئید سالم است، ولی به دلیل نبود سیگنال از مغز، هورمون تیروئید تولید نمی شود.
کم کاری تیروئید مرکزی ممکن است همراه با کمبود هورمون های دیگر نیز باشد، از جمله:
- هورمون رشد
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک که در شرایط استرس به غدد فوق کلیوی کمک می کند
- هورمون های لوتئینی و فولیکول سازی که روی عملکرد تخمدان ها و بیضه ها اثر دارند
- پرولاکتین که در تولید شیر در مادران نقش دارد
- اکسی توسین که در زایمان و شیردهی اهمیت دارد
- هورمون ضد ادراری که کنترل تولید ادرار را بر عهده دارد
دلایل کم کاری تیروئید مرکزی شامل مشکلات مادرزادی در رشد هیپوتالاموس یا هیپوفیز، تروما، تومورها یا درمان آنها (مانند جراحی یا پرتو درمانی) است. این نوع ممکن است ارثی باشد و در هر دو جنس پسر و دختر به طور برابر دیده می شود.
علائم کم کاری تیروئید در کودکان
علائم کم کاری تیروئید در کودکان معمولا به آرامی ظاهر می شوند و ممکن است با نشانه های بیماری های دیگر اشتباه گرفته شوند. بسیاری از این علائم غیرخاص هستند و ممکن است والدین آنها را به عنوان علائم طبیعی زندگی روزمره کودک در نظر بگیرند، به همین دلیل تشخیص بیماری ممکن است سال ها به تعویق بیفتد.
از جمله علائم کم کاری تیروئید در کودکان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خستگی و کاهش تحمل فعالیت های بدنی
- کند شدن واکنش ها که در برخی موارد مثل رانندگی اهمیت دارد
- افزایش وزن بدون تغییر در رژیم غذایی
- یبوست مزمن
- موهای کم پشت، خشک و شکننده
- خشکی و ضخامت پوست
- ضربان قلب کند
- حساسیت زیاد به سرما
- گرفتگی عضلات
- ریزش یا نازک شدن موهای ابرو به خصوص در کنارها
- چهره بی حال و بدون حالت
- گرفتگی صدا و کندی صحبت کردن
- افتادگی پلک ها
- ورم و پف صورت
- بزرگ شدن تیروئید و ایجاد تورم در گردن به شکل گواتر
- در دختران و زنان جوان، افزایش خونریزی های قاعدگی و دردهای مرتبط با آن
اگر نگران وضعیت سلامت فرزند خود هستید، حتما با پزشک کودک خود مشورت کنید.
دلایل کم کاری تیروئید در کودکان
کم کاری تیروئید در کودکان می تواند مادرزادی باشد (یعنی از زمان تولد وجود داشته باشد) یا در طول رشد کودک به دست آید. عوامل ژنتیکی در این بیماری نقش دارند و بعضی کودکان البته نه همه این اختلال را از والدین خود به ارث می برند. در برخی موارد، علت کم کاری تیروئید در کودکان مشخص نیست.
بسته به علت کم کاری تیروئید فرزند شما، ممکن است نوع خاصی از این بیماری تشخیص داده شود که این موضوع بر نوع درمان و نتیجه بلندمدت تأثیرگذار است.
کم کاری تیروئید و چاقی
کم کاری شدید تیروئید می تواند باعث کاهش متابولیسم و مصرف کمتر کالری شود. اما به طور نادر، کم کاری تیروئید علت اصلی اضافه وزن یا چاقی است.
با این حال، پزشکان معمولا در معاینات روتین بیماران دارای اضافه وزن، آزمایش های عملکرد تیروئید را تجویز می کنند که این کار منطقی است. همچنین توصیه می شود هم زمان با آزمایش کلسترول بالا، تست های تیروئید هم انجام شود، زیرا کم کاری تیروئید با افزایش سطح LDL (کلسترول بد) به دلیل کاهش متابولیسم LDL مرتبط است.
اضافه وزن معمولا با افزایش خفیف هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) همراه است که نشان دهنده بیماری تیروئید نیست، بلکه ارتباطی با وزن زیاد دارد. به عبارت دیگر، معمول تر است که اضافه وزن باعث افزایش خفیف TSH شود تا اینکه افزایش خفیف TSH باعث افزایش وزن قابل توجه گردد.
برای تایید ارتباط بین اضافه وزن و افزایش خفیف TSH، پزشک باید روند رشد قدی کودک (افزایش قد) را بررسی کند تا ببیند آیا افزایش وزن همراه با رشد قد طبیعی یا افزایش قد است یا خیر؛ زیرا کاهش رشد قدی بیشتر با کم کاری تیروئید در کودکان مرتبط است.
پزشک ممکن است آزمایش هایی برای تشخیص تیروئیدیت هاشیموتو یا افزایش سطح LDL و کلسترول کل درخواست کند تا مشخص شود کم کاری تیروئید در کودکان نیاز به درمان دارد یا خیر.
کم کاری تیروئید و بارداری
در چند ماه اول بارداری، جنین به هورمون تیروئید مادر وابسته است. هورمون تیروئید نقش حیاتی در رشد طبیعی مغز دارد. کم کاری تیروئید مادر می تواند به جنین آسیب جبران ناپذیر وارد کند. مطالعات اولیه نشان دادند کودکانی که از مادرانی با کم کاری تیروئید به دنیا آمده اند، دارای هوش پایین تر و مشکلات در رشد ذهنی و حرکتی هستند.
اگر کم کاری تیروئید مادر به درستی کنترل شود (معمولا با افزایش دوز هورمون تیروئید) زنان می توانند نوزادان سالم و بدون مشکل داشته باشند.
امروزه توصیه می شود در اولین ویزیت دوران بارداری از همه زنان پرسیده شود آیا سابقه اختلال تیروئیدی یا مصرف داروی تیروئید دارند یا خیر. برای زنان با ریسک بالا، آزمایش های عملکرد تیروئید و آنتی بادی های تیروئید در نظر گرفته می شود. تشخیص و درمان به موقع کم کاری تیروئید در بارداری ممکن است از آسیب به جنین جلوگیری کند.
زنانی که قبل از بارداری داروی تیروئید مصرف می کنند باید در دوران بارداری مرتبا آزمایش تیروئید انجام دهند؛ چون معمولا دوز دارو افزایش می یابد. بهتر است زنان برای کسب اطلاعات بیشتر و رفع ابهامات، با پزشک خود مشورت کنند.
آزمایش و تشخیص کم کاری تیروئید در کودکان
تشخیص کم کاری تیروئید در کودکان با گرفتن شرح حال دقیق و معاینه فیزیکی شروع می شود. شایع ترین علت کم کاری مادرزادی تیروئید این است که غده تیروئید در زمان رشد جنینی به محل درست در گردن منتقل نشده است.
در مراکز تخصصی مانند بیمارستان کودکان فیلادلفیا، از آزمایش های مختلف برای تشخیص کم کاری تیروئید در کودکان استفاده می شود، از جمله:
- آزمایش عملکرد تیروئید: این آزمایش خون میزان هورمون تیروئید (تیروکسین یا T4) و هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH) را اندازه گیری می کند. کم کاری تیروئید وقتی تشخیص داده می شود که TSH بالا و T4 پایین باشد. نوع خفیف تر یا زودرس با TSH بالا و T4 در حد پایین نرمال نشان داده می شود که به آن “کم کاری تیروئید جبرانی” یا “کم کاری تیروئید زیر بالینی” گفته می شود.
- آزمایش آنتی بادی ضد تیروئید: در کم کاری تیروئید خودایمنی، آنتی بادی های ضد تیروپراکسیداز (anti-TPO) و ضد تیروگلوبولین (TgAb) افزایش می یابند. این آنتی بادی ها فقط نشان دهنده بیماری هستند و عملکردی ندارند.
- سونوگرافی تیروئید: با استفاده از امواج صوتی، تیروئید و غدد لنفاوی کودک تصویر می شوند. این روش بدون تابش اشعه است. در برخی انواع کم کاری تیروئید، بافت تیروئید ظاهر نامنظمی دارد و ممکن است ناحیه هایی شبیه گره (ندول) دیده شود. پزشک متخصص بر اساس تصاویر تصمیم می گیرد که آیا نیاز به نمونه برداری با سوزن نازک (FNA) هست یا می توان به سونوگرافی دوره ای اکتفا کرد. سونوگرافی همچنین کمک می کند تا محل تیروئید نوزادان با کم کاری مادرزادی تایید شود.
- اسکن و جذب رادیواکتیو تیروئید: این آزمایش میزان جذب ید توسط تیروئید را بررسی می کند که برای ساخت هورمون تیروئید لازم است. کودکتان مقدار کمی ید رادیواکتیو (معمولا تکنسیوم ۹۹m یا I-123) دریافت می کند و میزان جذب و توزیع آن در تیروئید اندازه گیری می شود. این تست به تعیین محل بافت تیروئید در نوزادان با کم کاری مادرزادی کمک می کند.
چه کسانی باید برای کم کاری تیروئید غربالگری شوند؟
- همه کودکانی که در بخش تیروئید تست غربالگری نوزادی شان مردود شده اند.
- کودکانی که رشد طولی ضعیفی دارند (تناسب قد و وزن نامناسب).
- کودکانی که به عنوان بخشی از درمان سرطان، پرتودرمانی به مغز دریافت کرده اند.
- کودکانی با سابقه آسیب شدید مغزی یا رشد غیرطبیعی.
- هر کسی که علائم کم کاری تیروئید را دارد.
- تمام زنان بارداری که سابقه خانوادگی یا علائم بیماری تیروئید دارند.
درمان کم کاری تیروئید در کودکان
اکثر موارد کم کاری تیروئید در کودکان با داروی جایگزین هورمون تیروئید به نام لووتیروکسین درمان می شوند. لووتیروکسین مشابه هورمون تیروکسین (T4) طبیعی بدن است و وقتی طبق دستور مصرف شود، سطح هورمون تیروئید کودک را به حالت طبیعی بازمی گرداند. این دارو برای همه سنین از نوزاد تا بزرگسال مناسب است.
گاهی اوقات ممکن است ترکیب لووتیروکسین (T4) و لیتیرونین (T3) بهتر باشد. این گزینه با توجه به پاسخ کودک به درمان T4 و نتایج آزمایشات هورمونی بررسی و با شما در میان گذاشته می شود.
اگر نوزاد شما کم کاری تیروئید دارد و دارو تجویز شده، می توانید قرص را له کرده و همراه شیر مادر، شیر خشک یا آب به نوزاد بدهید. در حال حاضر هیچ داروی مایع مؤثری در ایالات متحده برای این منظور وجود ندارد.
کودکان بزرگ تر می توانند دارو را قورت دهند یا بجوند. ممکن است غذا جذب دارو را کاهش دهد، اما مهم تر این است که قرص در زمان تقریبا ثابت (صبح یا شب) هر روز مصرف شود تا اثرگذاری دارو بهتر حفظ شود.
همچنین باید از دادن قرص تیروئید همزمان با آهن یا کلسیم به کودک خودداری کنید، زیرا این مواد جذب دارو را کاهش می دهند.
راهکارهای مراقبتی و نکات مهم برای کودکان مبتلا به کم کاری تیروئید
کم کاری تیروئید در کودکان نیازمند مراقبت دقیق و منظم است تا رشد و توسعه طبیعی کودک حفظ شود و عوارض ناشی از بیماری به حداقل برسد. در ادامه مهم ترین راهکارها و نکات مراقبتی آورده شده است:
1. پیگیری منظم با پزشک
- معاینات دوره ای و آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون های تیروئید ضروری است. این کار به تنظیم دقیق دوز داروی تیروکسین کمک می کند.
- گزارش هرگونه تغییر در رفتار، رشد یا علائم جدید به پزشک اهمیت زیادی دارد.
2. مصرف منظم دارو
- داروی جایگزین تیروکسین (Levothyroxine) باید روزانه و سر ساعت مصرف شود. بهتر است این دارو با معده خالی و حداقل نیم ساعت قبل از غذا خورده شود تا جذب آن بهتر باشد.
- از مصرف همزمان دارو با مکمل های آهن یا کلسیم خودداری کنید، چون جذب دارو را کاهش می دهند.
3. تغذیه مناسب
- تغذیه متعادل و سرشار از ویتامین ها و مواد معدنی به رشد کودک کمک می کند.
- مصرف ید به اندازه کافی مهم است چون ید ماده اصلی ساخت هورمون های تیروئید است (البته زیر نظر پزشک).
- از غذاهای فرآوری شده یا حاوی مواد مضر که می توانند عملکرد تیروئید را مختل کنند، پرهیز شود.
4. توجه به رشد و تکامل
- قد و وزن کودک را مرتب کنترل کنید تا مطمئن شوید رشد کودک طبیعی است یا نیاز به تنظیم درمان وجود دارد.
- در صورت مشاهده تاخیر در رشد ذهنی یا جسمی، حتما به پزشک اطلاع دهید.
5. آموزش و حمایت روانی
- کودکان مبتلا ممکن است به دلیل علائم بیماری، احساس خستگی یا کندی داشته باشند؛ تشویق به فعالیت های مناسب و حمایت روحی بسیار مهم است.
- اگر کودک در مدرسه مشکلات یادگیری دارد، مشورت با روانشناس یا مربی آموزشی توصیه می شود.
6. اطلاع رسانی خانواده
- خانواده باید در جریان اهمیت مصرف دارو و رعایت نکات مراقبتی باشند تا کودک به بهترین نحو حمایت شود.
- در صورت بروز علائمی مانند تورم ناگهانی، تب، یا علائم شدید، سریعا به پزشک مراجعه شود.
برای کمک بهتر به کودکتان و بهبود روند درمان، تجربه ها و سوالات خود را با ما به اشتراک بگذارید. آیا تا به حال با کم‌کاری تیروئید در فرزندتان مواجه شده اید؟ چه چالش هایی داشتید و چه راهکار هایی برای مدیریت آن مفید بوده؟
منتظر شنیدن داستان ها و پرسش های شما هستیم تا بتوانیم پاسخ های کاربردی تر و حمایت بهتری ارائه دهیم. نظرات شما برای ما ارزشمند است!
