کودکان در سنین پایین رفتارها و حرف های شیرینی دارند که دل والدین را شاد می کند. اما گاهی همین کودکان با گریه های مداوم و قشقرق های بی پایان، والدین را به مرز خستگی می رسانند. واقعیت این است که بسیاری از کودکان هنوز توانایی کنترل هیجانات خود را به خوبی یاد نگرفته اند. همچنین اغلب فاقد مهارت های ارتباطی کافی برای بیان احساسات خود به روش های آرام و مناسب هستند. مجموعه این رفتارها در علم روانشناسی با عنوان روانشناسی کودک پرخاشگر شناخته می شود.
گاهی پرخاشگری کودکان کاملا بدون قصد قبلی اتفاق می افتد. در بسیاری از موارد، کودک با رفتارهای تند خود در واقع تلاش می کند جایگاهش را در محیط اطراف تثبیت کند. خوشبختانه با کمک راهکارهای مؤثر و کاربردی که در روانشناسی کودک پرخاشگر بررسی شده، می توان به کودک کمک کرد که رفتارهایش را اصلاح کند و آرام تر شود.
منظور از روانشناسی کودک پرخاشگر چیست؟
روانشناسان به طور علمی رفتارهای پرخاشگرانه را این گونه تعریف می کنند: اقداماتی که با هدف آسیب رساندن به دیگران انجام می شوند. اما در کودکان، همیشه باید نیت و قصد آن ها را به دقت بررسی کرد. گاهی ممکن است کودکی به ظاهر رفتار پرخاشگرانه داشته باشد، اما هدف او آسیب زدن به کسی نباشد.
در روانشناسی کودک پرخاشگر، رفتارهای پرخاشگرانه به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:
1. پرخاشگری ابزاری
در این نوع پرخاشگری، کودک برای رسیدن به هدف خاصی رفتار خشونت آمیز نشان می دهد. این نوع پرخاشگری بیشتر در کودکان بسیار خردسال دیده می شود. اگر به رفتار کودکان در پارک ها یا مهدکودک ها دقت کرده باشید، احتمالا متوجه شده اید که آن ها برای به دست آوردن اسباب بازی یا جلب توجه، گاهی کودک دیگر را هل می دهند یا با او دعوا می کنند.
یکی از دلایل رایج این رفتار در کودکان خردسال، ضعف در مهارت های کلامی و اجتماعی است. آن ها هنوز بلد نیستند خواسته های خود را با کلمات به درستی بیان کنند. به همین دلیل از پرخاشگری ابزاری برای رسیدن به خواسته خود استفاده می کنند.
2. پرخاشگری خصمانه
در این نوع پرخاشگری، کودک به صورت آگاهانه و با هدف آسیب زدن به دیگران رفتار می کند. متأسفانه نمونه های زیادی از این نوع رفتار در محیط های مختلف دیده می شود. برای مثال وقتی کودکی کودک دیگر را با الفاظ زشت صدا می زند یا عمدا باعث ناراحتی او می شود، وارد دنیای پرخاشگری خصمانه شده است.
در روانشناسی کودک پرخاشگر، شناخت این دو نوع پرخاشگری اهمیت زیادی دارد. زیرا نحوه برخورد با کودک پرخاشگر در روانشناسی بستگی به نوع پرخاشگری او دارد.
دلایل پرخاشگری در کودکان چیست؟
از نگاه روانشناسی کودک پرخاشگر چه کارهایی انجام می دهد؟ اولین قدم برای مدیریت و درمان پرخاشگری این است که علت بروز آن را پیدا کنیم. پرخاشگری در کودکان می تواند نشانه مشکلات عمیق تری باشد. گاهی نیز این رفتارها بخشی از اختلالات روانی در کودک هستند که نیاز به توجه و درمان تخصصی دارند.
برخی از دلایل پزشکی و شرایط زندگی خاص نیز می توانند باعث پرخاشگری شوند. بنابراین لازم است با دقت بررسی شود که چرا کودک چنین واکنش هایی نشان می دهد.
بر اساس منابع علمی و تجربیات روانشناسان کودک، دلایل پرخاشگری را می توان به چهار دسته مهم تقسیم کرد:
1. مشکلات کنترل خشم
برخی از کودکان توانایی مدیریت خشم خود را ندارند. این کودکان ممکن است با کوچک ترین محرک ها دچار عصبانیت شدید شوند و نتوانند خود را آرام کنند.
2. احساس ناکامی
گاهی کودک وقتی به خواسته هایش نمی رسد یا با محدودیت روبرو می شود، دچار ناامیدی می شود. این ناکامی می تواند باعث رفتارهای پرخاشگرانه شود.
3. محیط پرتنش
کودکانی که در محیط های استرس زا مثل خانواده های پرتنش یا شرایط زندگی دشوار رشد می کنند، بیشتر مستعد پرخاشگری هستند.
4. تجربه های تلخ و آسیب های روانی
کودکانی که تجربه هایی مانند خشونت، تحقیر یا جدایی والدین را پشت سر گذاشته اند، ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان دهند.
در روانشناسی کودک پرخاشگر، شناسایی دقیق علت پرخاشگری کمک می کند تا والدین و مشاوران بتوانند راهکارهای مناسب و مؤثری را برای بهبود رفتار کودک طراحی کنند.
مشکلات عصبانیت
بخش زیادی از رفتارهای تهاجمی کودکان از مشکلات عصبی و عصبانیت های کنترل نشده ناشی می شود. معمولا کودکان به دلیل نداشتن مهارت های مقابله ای صحیح، نمی دانند چگونه با عصبانیت خود کنار بیایند.
یکی از دلایل مهم این وضعیت، تجربه قلدری در مدرسه توسط همسالان است. این بی ثباتی و توهین های روانی می تواند تأثیر منفی جدی بر خلق وخو و روان کودک داشته باشد.
همچنین، شیوه های تربیتی سخت گیرانه یا مبتنی بر اجبار نیز ممکن است تأثیرات منفی روانی بر کودک بگذارند.
بر اساس روانشناسی کودک پرخاشگر، کودکانی که به طور مداوم تحت استرس های حل نشده قرار دارند، معمولا دچار مشکلات عصبانیت می شوند.
ناامیدی
بروز رفتارهای تهاجمی در کودکانی که با مشکلات شناختی مواجه اند، بسیار شایع است. کودکانی که دچار ناتوانی ذهنی یا اختلالاتی مانند اوتیسم هستند، معمولا در بیان احساسات خود دچار مشکل می شوند.
این کودکان به دلیل ناتوانی در برقراری ارتباط مؤثر، ممکن است دچار اضطراب یا تحریک پذیری شوند. چون نمی توانند احساسات خود را بیان کنند، خشم خود را به صورت رفتارهای تهاجمی بروز می دهند.
بنابراین، ناامیدی در این کودکان یکی از دلایل مهم بروز پرخاشگری است. همچنین، در بسیاری موارد، پرخاشگری می تواند نشانه ای از رفتارهای تکانشی باشد.
محیط های استرس زا
روانشناسی رفتار تهاجمی کودک تأکید می کند که رشد روانی کودکان در محیط های استرس زا آسیب می بیند. مواجهه مداوم با خشونت در خانه یا جامعه، زمینه بروز پرخاشگری را در کودک ایجاد می کند.
برای مثال، کودکانی که والدینشان مدام با یکدیگر مشاجره می کنند، بیشتر در معرض بروز رفتارهای خشونت آمیز و پرخاشگرانه قرار دارند. چنین کودکانی معمولا نمی توانند با چالش های زندگی به درستی کنار بیایند و به مسیرهای نادرست کشیده می شوند.
در این شرایط، بسیار مهم است که والدین الگوی مثبتی برای فرزندان خود باشند.
• به کودک بیاموزید که چگونه احساسات مثبت و منفی خود را به درستی بیان کند.
• تمرین مهارت های جرئت ورزی و حل مسئله می تواند کمک کننده باشد.
جالب است بدانید که بسیاری از رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان، از والدینی نشأت می گیرد که خودشان رفتارهای خشونت آمیز کلامی یا فیزیکی دارند. پس اولین گام، تبدیل شدن به همان فردی است که دوست داریم فرزندمان در آینده باشد.
تروما (آسیب های روانی)
برخی از نوجوانان و حتی کودکان ممکن است به دلیل فشارهای محیطی و تجربه رویدادهای آسیب زا، به رفتارهای خشونت آمیز روی بیاورند. البته باید توجه داشت که این موضوع چندان رایج نیست، اما در صورت تکرار، می تواند نشانه ای از یک مشکل جدی روانی باشد.
فشارهای محیطی، خطرات، فرصت ها و پیامدهایی که کودکان با آن ها روبه رو هستند، مسیر رشد آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد. با اصلاح این شرایط، می توان رفتار کودک را بهبود بخشید و مسیر رشد او را تغییر داد.
چک لیست رفتار تهاجمی کودک
فرم گزارش والدین با نام Child Behavior Checklist (CBCL) یکی از ابزارهای معتبر برای شناسایی رفتارهای مشکل ساز در کودکان است. این ابزار هم در تحقیقات و هم در کلینیک ها برای ارزیابی کودکان و نوجوانان به کار می رود.
فرم CBCL برای کودکان 6 تا 18 سال طراحی شده و شامل 113 سؤال است که بر اساس یک مقیاس سه درجه ای (0 = هرگز، 1 = گاهی اوقات، 2 = اغلب اوقات) ارزیابی می شود. پاسخ ها باید بر اساس مشاهدات شش ماه گذشته ثبت شوند.
این چک لیست هشت مقیاس رفتاری دارد:
• افسردگی/اضطراب
• کناره گیری
• شکایات جسمانی
• مشکلات اجتماعی
• مشکلات فکری
• اختلالات توجه
• قانون شکنی
• رفتارهای خصمانه و پرخاشگرانه
مطالعه و آشنایی با روانشناسی کودک پرخاشگر، رفتار تهاجمی کودکان و سلامت روان آن ها می تواند به والدین و مربیان کمک زیادی کند.
چگونه با رفتار منفعل-تهاجمی در کودک برخورد کنیم؟
یکی دیگر از جنبه های رفتارهای تهاجمی در کودکان، رفتار منفعل-تهاجمی است. این کودکان برخلاف کودکان پرخاشگر، مستقیما واکنش خشمگینانه نشان نمی دهند؛ بلکه با بی توجهی و مقاومت های خاموش، والدین را ناراحت و درمانده می کنند.
کودکان منفعل-تهاجمی نمی توانند احساسات خود را به درستی بیان کنند. بنابراین، زمانی که احساس خشم و ناراحتی دارند، به جای گفتگو، خود را از محیط کنار می کشند و با نافرمانی های پنهان واکنش نشان می دهند.
یکی از نشانه های بارز این رفتار، لذت بردن از نادیده گرفتن دستورات بزرگترهاست. اگر کودک شما چنین رفتاری دارد، بسیار مهم است که در همان مراحل اولیه با او صحبت کنید و پیامدهای این رفتار را به او یادآور شوید.
در ادامه، چند راهکار برای مقابله با رفتار منفعل-تهاجمی کودک معرفی می کنیم:
• تعیین زمان بندی مشخص و توضیح پیامدهای رفتار
• تشویق و پاداش به رفتارهای مثبت
• پرهیز از تشویق رفتارهای پرخاشگرانه
تعیین محدودیت زمانی و آگاهی دادن از پیامدها
به کودک خود توضیح دهید که برای انجام هر کاری محدودیت زمانی وجود دارد. اگر کودک نتواند در زمان تعیین شده کار را به پایان برساند، می توانید گوشی یا کامپیوتر او را تا زمانی که کارش را کامل انجام دهد، از او بگیرید.
البته تعیین زمان باید منطقی و متناسب با سختی کار باشد. نباید برای کارهای سنگین، وقت خیلی محدود بگذارید. مثلا برای تمیز کردن انباری می توانید یک یا دو روز فرصت بدهید، اما برای شستن ظرف ها بیش از چند ساعت زمان مناسب نیست.
طبق مطالعات منتشرشده، آموزش های مربوط به روانشناسی کودک و رشد شناختی به کاهش پرخاشگری و بهبود کنترل هیجانی کودکان کمک می کند. همچنین درمان شناختی رفتاری (CBT) برای کودکان خردسال موثر است. بررسی های سال 2024 نشان می دهد که برنامه های حمایتی مبتنی بر جامعه می توانند رفتارهای پرخاشگرانه را به میزان قابل توجهی کاهش دهند.
تشویق رفتارهای مثبت
توجه کردن و تحسین رفتارهای خوب و غیرپرخاشگرانه کودک بسیار مهم است. به کودک خود بگویید که به خاطر کارهای خوبش به او افتخار می کنید. حتی برای کارهای کوچک هم او را تحسین کنید.
برای تقویت اعتماد به نفس کودک، می توانید عباراتی مانند «تو باید به خودت افتخار کنی» را بکار ببرید. چنین جملاتی به کودک حس ارزشمندی درونی می دهند. سیستم تشویق باعث می شود کودک از درون احساس ارزشمند بودن کند.
پرهیز از تقویت رفتارهای پرخاشگرانه
وقتی کنترل خود را از دست می دهید، کودک احساس می کند رفتار پرخاشگرانه اش نتیجه داده است. حتی اگر شرایط بسیار سخت باشد، حفظ آرامش بسیار اهمیت دارد. سرزنش و تنبیه بیش از حد می تواند رفتار پرخاشگرانه کودک را تشدید کند.
برخی کودکان به این باور می رسند که هر نوع توجه، حتی منفی، بهتر از بی توجهی است. در نتیجه توجه منفی می تواند باعث تداوم رفتارهای پرخاشگرانه شود. حتی کوچک ترین تلاش کودک برای رفتار مناسب هم باید مورد تشویق قرار گیرد. سعی کنید تا حد امکان رفتارهای منفی را نادیده بگیرید.
سخنی از نی نی تینی
بهترین راه برای پیشگیری از پرخاشگری کودکان، فراهم کردن محیطی آرام و با ثبات است. هر کودکی به یک خانواده امن با انضباط قاطع و محبت آمیز نیاز دارد. همچنین نظارت دائمی بر رفتارهای کودک بسیار مهم است.
به کودکان خود یاد دهید که پرخاشگری در خانه و هیچ جای دیگری پذیرفته نیست. از معلمان نیز بازخورد بگیرید؛ چون آن ها می توانند اطلاعات مهمی در مورد رفتارهای کودک در مدرسه به شما بدهند.
گاهی ممکن است والدین نتوانند به تنهایی از پس کنترل شرایط برآیند. در این صورت بهتر است از معلم یا مشاور کمک بگیرید. معلم می تواند به کودک یاد دهد که احساسات خود را به جای خشونت، با کلمات بیان کند.
اما اگر با وجود تمام تلاش ها، رفتارهای پرخاشگرانه ادامه پیدا کند، حتما باید با یک روانشناس کودک مشورت کنید یا در دوره های آموزشی تخصصی در زمینه روانشناسی و سلامت روان کودکان شرکت نمایید.
آیا شما هم تجربه ای از مدیریت رفتارهای پرخاشگرانه کودک خود داشته اید؟ چه روش هایی برای شما موثر بوده است؟
لطفا تجربیات خود را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید. سوالات خود را هم می توانید همین جا بپرسید تا در کنار هم بهترین راهکارها را برای تربیت کودکانی آرام و مسئولیت پذیر پیدا کنیم.
همراهی شما می تواند به والدین دیگر هم کمک کند تا با آرامش بیشتری با این چالش روبرو شوند. منتظر نظرات ارزشمند شما هستیم.
