گاستروانتریت در کودکان یکی از مشکلات شایع دستگاه گوارش است که معمولا به خاطر عفونت های ویروسی، باکتریایی یا انگلی ایجاد می شود. این بیماری باعث بروز علائمی مانند استفراغ، اسهال، دل درد، تب و کاهش اشتها می شود که در نهایت ممکن است باعث کم آبی بدن کودک شود.
برای تشخیص گاستروانتریت در کودکان، پزشک علاوه بر مشاهده علائم، از سابقه تماس کودک با افراد بیمار یا شرایطی که باعث انتقال بیماری شده است استفاده می کند.
علائم گاستروانتریت در کودکان
علائم گاستروانتریت معمولا ترکیبی از موارد زیر هستند:
- استفراغ
- اسهال
- گرفتگی شکم
- تب
- بی اشتهایی
شایع ترین علائم گاستروانتریت در کودکان، صرف نظر از علت آن، استفراغ و اسهال است. گاستروانتریت ناشی از عفونت ویروسی یا باکتریایی می تواند تب نیز ایجاد کند. درد شکم نیز معمولا همراه است.
چه چیزی باعث گاستروانتریت در کودکان می شود؟
عامل اصلی گاستروانتریت در کودکان معمولا عفونت های ویروسی هستند، البته باکتری ها و انگل ها نیز می توانند باعث این بیماری شوند. مهم ترین ویروس ها در این زمینه عبارتند از:
- نورویروس: رایج ترین ویروس عامل گاستروانتریت در کودکان در ایران و جهان است و در فصول سرد سال بیشتر دیده می شود.
- روتاویروس: این ویروس مسئول بیشترین موارد اسهال شدید و کم آبی در کودکان زیر 2 سال است، هرچند با واکسیناسیون روتاویروس تعداد این موارد کاهش یافته است.
- آستروویروس و آدنوویروس نیز از دیگر ویروس های شناخته شده هستند که باعث گاستروانتریت می شوند.
عفونت های ویروسی معمولا به سرعت و از طریق تماس مستقیم یا غیرمستقیم با مدفوع افراد بیمار منتقل می شوند. به همین دلیل، رعایت بهداشت دست و جلوگیری از استفاده از آب و غذای آلوده نقش بسیار مهمی در پیشگیری از گاستروانتریت در کودکان دارد.
عوامل باکتریایی گاستروانتریت در کودکان
کودکان می توانند به گاستروانتریت باکتریایی از طریق راه های مختلفی مبتلا شوند، از جمله:
- تماس یا خوردن غذاهای آلوده، به ویژه گوشت های خام یا نیم پز، مرغ و تخم مرغ
- خوردن صدف های دریایی آلوده
- نوشیدن شیر یا آب میوه غیرپاستوریزه
- تماس با حیواناتی که حامل برخی باکتری ها هستند
- بلعیدن آب آلوده از چاه ها، جوی ها و استخرها
باکتری ها ممکن است در بسیاری از غذاهایی که برای مدت طولانی در محیط باز مانده و سرد نشده اند رشد کنند؛ مثلا در بوفه ها و پیک نیک ها. باکتری استافیلوکوک در غذای آلوده می تواند سمی تولید کند که باعث استفراغ و اسهال ناگهانی می شود. گاستروانتریتی که از خوردن غذایی با میکروارگانیسم ها یا سم باکتریایی حاصل شود، گاهی «مسمومیت غذایی» نامیده می شود.
کودکان ممکن است از طریق تماس با خزندگان (مثل لاک پشت یا سوسمار)، پرندگان یا دوزیستان (مثل قورباغه یا سمندر) به سالمونلا مبتلا شوند. همچنین، گاهی اوقات کودکان از طریق تماس با حیوانات در باغ وحش های کوچک (petting zoos) به ای کولی مبتلا می شوند. به ندرت، سگ ها و گربه هایی که دچار اسهال هستند هم می توانند باکتری ها را منتقل کنند.
کودکان ممکن است با بلعیدن یا شنا در آب های آلوده مثل چاه ها، جوی ها، اقیانوس ها، دریاچه ها، رودخانه ها، پارک های آبی، وان های گرم و استخرها به گاستروانتریت مبتلا شوند؛ به این نوع بیماری ها که با شنا مرتبط اند، «بیماری های مرتبط با شنا» گفته می شود.
عفونت با باکتری Clostridioides difficile ممکن است در کودکانی که اخیرا آنتی بیوتیک مصرف کرده اند رخ دهد؛ چون این داروها ممکن است باکتری های طبیعی مفید دستگاه گوارش را که جلوی رشد باکتری های بیماری زا را می گیرند، از بین ببرند. برخی کودکان پس از بستری شدن در بیمارستان دچار این عفونت می شوند و مواردی هم در جامعه گزارش شده است. در حال حاضر، Clostridioides difficile احتمالا شایع ترین علت باکتریایی اسهال در ایالات متحده است.
سموم شیمیایی
گاستروانتریت می تواند بر اثر مصرف سموم شیمیایی ایجاد شود. این سموم ممکن است در گیاهان مانند قارچ های سمی یا در برخی غذاهای دریایی خاص یافت شوند. کودکانی که این مواد را می خورند ممکن است دچار گاستروانتریت شوند.
همچنین، کودکان می توانند بعد از نوشیدن آب یا خوردن غذای آلوده به مواد شیمیایی مانند آرسنیک، سرب، جیوه یا کادمیوم دچار گاستروانتریت شوند.
گاستروانتریت ناشی از ویروس ها
ویروس ها باعث اسهال آبی رنگ می شوند و معمولا مدفوع حاوی خون یا مخاط نیست.
- روتاویروس ممکن است 5 تا 7 روز در نوزادان و کودکان کوچک ادامه داشته باشد. بیشتر کودکان دچار استفراغ می شوند و بعضی نیز تب دارند. اسهال آبی رنگ است و خون ندارد. اسهال ناشی از روتاویروس در کودکان ممکن است باعث کم آبی شدید و حتی مرگ شود.
- نورویروس باعث استفراغ بیشتر از اسهال در کودکان می شود و 1 تا 3 روز طول می کشد. کودکان دچار گرفتگی شکم می شوند و ممکن است تب، سردرد و درد عضلانی داشته باشند.
- آدنوویروس باعث استفراغ خفیف 1 تا 2 روز پس از شروع اسهال می شود. اسهال ممکن است 1 تا 2 هفته طول بکشد.
- آستروویروس علائمی مشابه عفونت خفیف روتاویروس دارد.
گاستروانتریت ناشی از انگل ها
انگل ها معمولا باعث اسهالی می شوند که ممکن است طولانی مدت باشد یا به صورت متناوب بروز کند. اسهال معمولا خونین نیست. کودکان مبتلا به اسهال طولانی ناشی از انگل ممکن است بسیار خسته شوند و وزن از دست بدهند.
عوارض گاستروانتریت در کودکان
شایع ترین عارضه گاستروانتریت شدید، کم آبی بدن است که در اثر از دست دادن زیاد مایعات از طریق استفراغ و اسهال ایجاد می شود. کودکان کمی کم آب شده معمولا تشنه هستند، اما کودکان دچار کم آبی شدید ممکن است بی حال، تحریک پذیر یا خسته (بی حالی) شوند.
نوزادان بیشتر از کودکان بزرگ تر در معرض خطر کم آبی شدید و عوارض جدی آن هستند. نوزادانی که کم آب شده اند نیاز به مراقبت پزشکی فوری دارند.
نشانه های خطر کم آبی در نوزادان که نیاز به مراجعه فوری پزشکی دارد عبارتند از:
- فرورفتگی نرمی سر (مُلج)
- فرورفتگی چشم ها
- نبود اشک هنگام گریه
- خشکی دهان
- کاهش ادرار
- کاهش هوشیاری و انرژی (بی حالی)
با این حال، در کودکان پوشک دار که اسهال مکرر آبی دارند، تشخیص میزان ادرار دشوار است. در کودکان بزرگ تر کاهش تعداد دفعات ادرار و تشنگی زیاد راحت تر قابل تشخیص است.
تشخیص گاستروانتریت در کودکان
علائم، سابقه بیماری کودک و معاینه فیزیکی
گاهی اوقات انجام آزمایش های مدفوع نیز لازم است.
آیا می دانستید؟
در سراسر جهان، سالانه حدود 500 هزار کودک زیر 5 سال به دلیل اسهال ناشی از گاستروانتریت جان خود را از دست می دهند.
پزشک بر اساس علائم کودک و پاسخ والدین به سوالات درباره تماس های احتمالی کودک با عوامل بیماری زا، تشخیص گاستروانتریت را انجام می دهد.
معمولا تشخیص گاستروانتریت از روی علائم واضح است، اما علت آن همیشه مشخص نیست. گاهی سایر اعضای خانواده نیز اخیرا علائم مشابهی داشته اند یا کودک با حیوانات خاصی در تماس بوده است. گاهی بیماری به آب آلوده یا غذایی که به درستی پخته نشده، فاسد شده یا آلوده است (مثل غذاهای دریایی خام یا مایونز خارج از یخچال) مرتبط است. سفرهای اخیر به کشورهای خارجی و مصرف آنتی بیوتیک نیز ممکن است سرنخ هایی برای پزشک فراهم کند.
آزمایش های تشخیصی معمولا لازم نیست چون اکثر انواع گاستروانتریت کوتاه مدت هستند. اما اگر علائم شدید باشد یا بیش از 48 ساعت ادامه داشته باشد، ممکن است نمونه مدفوع برای بررسی وجود گلبول های سفید، باکتری ها، ویروس ها یا انگل ها به آزمایشگاه فرستاده شود. همچنین آزمایش خون برای بررسی نشانه های عفونت یا عوارض احتمالی انجام می شود.
درمان گاستروانتریت در کودکان
- مایعات و محلول های آب رسانی
- در موارد نادر آنتی بیوتیک برای عفونت های خاص
معمولا تنها درمان لازم استراحت در بستر و نوشیدن مایعات کافی است.
پس از ابتلای کودک به گاستروانتریت، والدین باید وضعیت آب رسانی بدن کودک را کنترل کنند. داروهای ضد اسهال یا آنتی بیوتیک ها فقط در شرایط خاص و تحت نظر پزشک تجویز می شوند.
آب رسانی مجدد
- کودکان باید تشویق شوند مایعات را حتی به مقدار کم و دفعات زیاد بنوشند.
- شیرخواران باید همچنان شیر مادر یا شیر خشک مصرف کنند همراه با محلول الکترولیت خوراکی (در داروخانه ها و برخی فروشگاه ها به صورت پودر یا مایع موجود است).
- به شیرخواران و کودکان نوشیدنی های شیرین مثل آبمیوه، نوشابه، چای، نوشیدنی های ورزشی و نوشیدنی های کافئین دار داده نشود، چون قند زیاد می تواند اسهال را بدتر کند و کمبود نمک ها (الکترولیت ها) نیز مشکلاتی ایجاد می کند.
- برای نوجوانان نوشیدنی های ورزشی بهتر از آبمیوه یا نوشابه است، ولی باز هم محلول های الکترولیت خوراکی از نظر نمک ها کامل تر هستند.
- آب ساده به تنهایی برای درمان کم آبی در کودکان مناسب نیست چون نمک ندارد.
کودکانی که استفراغ می کنند، باید مایعات را به مقدار کم ولی مکرر دریافت کنند. والدین می توانند چند جرعه کوچک به کودک بدهند و اگر پس نداد، هر 10 تا 15 دقیقه دوباره کمی مایع بدهند. بعد از یک ساعت می توان مقدار را کمی افزایش داد و در صورت تحمل، میزان مایعات را به تدریج افزایش داد.
مقدار مایعات مورد نیاز در 24 ساعت به سن و وزن کودک بستگی دارد، اما به طور معمول حدود 45 تا 75 میلی لیتر به ازای هر 450 گرم وزن کودک توصیه می شود.
اگر استفراغ یا اسهال کاهش یابد، والدین می توانند روز بعد به تدریج رژیم غذایی معمول را شروع کنند. محلول های الکترولیت نباید بیش از 24 ساعت به تنهایی استفاده شوند چون ممکن است منجر به کمبود تغذیه ای شوند.
کودکان مبتلا به اسهال بدون استفراغ
این کودکان باید مایعات بیشتری دریافت کنند تا کمبود مایعات جبران شود، ولی برخلاف کودکان استفراغی، می توانند مقدار بیشتری مایع را یکجا مصرف کنند و رژیم غذایی معمول را داشته باشند.
اگر اسهال شدید باشد، مصرف لبنیات (حاوی لاکتوز) باید کاهش یابد، چون گاستروانتریت شدید ممکن است باعث کاهش توانایی جذب لاکتوز شود و اسهال را تشدید کند.
موارد اورژانسی
- کودکانی که نمی توانند حتی چند جرعه مایع را نگه دارند یا علائم کم آبی شدید دارند (مانند بی حالی، خشکی دهان، نبود اشک، عدم ادرار به مدت بیش از 6 ساعت) باید فورا به پزشک مراجعه کنند.
- کودکانی که این علائم را ندارند اما بیش از یک روز علائم شان ادامه داشت، نیز باید پزشک را ببینند.
- در موارد کم آبی شدید، ممکن است پزشک مایعات را به صورت وریدی (تزریق داخل رگ) به کودک بدهد.
داروها
- داروهای ضد اسهال مثل لوپرامید برای کودکان زیر 18 سال توصیه نمی شود.
- آنتی بیوتیک ها وقتی علت ویروسی باشد اثری ندارند و فقط در صورت وجود باکتری های خاصی مانند شیگلا یا کمپیلوباکتر تجویز می شوند.
- گاهی برای گاستروانتریت ناشی از کلستریدیوم دیفیسیل آنتی بیوتیک هایی مانند مترونیدازول یا وانکومایسین داده می شود.
- داروهایی مثل مترونیدازول و نیتازوکسانید ممکن است برای عفونت های انگلی استفاده شوند.
پروبیوتیک ها
پروبیوتیک ها میکروارگانیسم هایی مثل باکتری های مفید هستند که به رشد باکتری های خوب در بدن کمک می کنند.
مصرف پروبیوتیک ها مانند لاکتوباسیلوس (موجود در ماست) ممکن است مدت اسهال را کمی کاهش دهد (حدود یک روز) اگر بلافاصله پس از شروع بیماری مصرف شوند. اما پروبیوتیک ها احتمالا از عوارض جدی تر مثل نیاز به مایعات وریدی یا بستری شدن جلوگیری نمی کنند.
پیشگیری از گاستروانتریت در کودکان
- دو واکسن برای پیشگیری از عفونت روتاویروس وجود دارد که در برنامه واکسیناسیون نوزادان توصیه شده است. واکسن های جدید روتاویروس عارضه انسداد روده که در واکسن اول مشاهده می شد را ندارند و باعث کاهش حدود 80 درصدی عفونت های روتاویروس در آمریکا شده اند.
- کودکان بزرگ تر باید به شستن دست ها و اجتناب از مصرف غذاهای نادرست نگهداری شده و آب آلوده آموزش داده شوند. قانون کلی این است که غذاهای سرد باید سرد و غذاهای گرم باید گرم نگه داشته شوند و غذا نباید بیش از یک ساعت در دمای محیط باقی بماند.
- شیر دادن به نوزادان یک راه ساده و موثر برای پیشگیری از گاستروانتریت است. نوزادان شیرخوار کمتر به این بیماری مبتلا می شوند نسبت به نوزادانی که شیر خشک می خورند.
- مراقبان نوزادانی که با شیشه تغذیه می شوند، باید قبل از تهیه شیشه و پس از تعویض پوشک، دست های خود را با آب و صابون به خوبی بشویند. محل تعویض پوشک باید با محلول تازه رقیق شده وایتکس ضدعفونی شود.
- کودکانی که اسهال دارند نباید تا بهبودی کامل به مهدکودک برگردند. کودکانی که با شیگلا یا ای کولی باعث اسهال خونی شده اند، باید دو بار آزمایش مدفوع منفی داشته باشند تا اجازه بازگشت به مهد داده شود.
- والدین می توانند با تشویق کودک به نوشیدن مایعات حتی به مقدار کم و مکرر، از کم آبی جلوگیری کنند.
- نوزادان و کودکانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند نباید با خزندگان، پرندگان یا دوزیستان تماس داشته باشند چون این حیوانات معمولا باکتری سالمونلا دارند و عفونت در این کودکان شدیدتر است.
- برای پیشگیری از بیماری های مرتبط با شنا، کودکان دارای اسهال نباید در آب های عمومی شنا کنند. کودکان پوشک دار باید مکررا کنترل شوند و پوشک آن ها در محلی دور از آب عوض شود. همچنین باید به کودکان آموزش داد که هنگام شنا آب نبلعند.
آیا تجربه ای در مراقبت از کودک مبتلا به گاستروآنتریت دارید؟ چه روش هایی برای مدیریت بهتر علائم به کار بردید؟ نظرات و سوالات خود را با ما در میان بگذارید تا به والدین دیگر کمک کنیم.
