کم حرفی کودکان یا کم گویی می تواند از «خجالتی بودن» ساده تا «اختلالات قابل درمان گفتار و زبان» طیف داشته باشد. در این راهنما، با زبان ساده و مرحله به مرحله می گوییم چه چیزهایی طبیعی است، چه علائمی نیاز به ارزیابی تخصصی دارند، و دقیقا در خانه و مدرسه چه کارهایی می توانید انجام دهید تا ارتباط و صحبت کردن فرزندتان شکوفا شود.
کم حرفی کودکان یعنی چه؟ تفاوت ها را بشناسیم
- کم حرفی موقعیتی: کودک در خانه راحت حرف می زند اما در جمع یا مدرسه کمتر صحبت می کند (گاهی با اضطراب اجتماعی یا «گفتار انتخابی/Selective Mutism» همراه است). این وضعیت نیازمند رویکردهای کاهش اضطراب و مواجهه تدریجی است، نه فشار و اجبار.
- دیرگویی/تاخیر زبانی (Late Talker/LLE): در 24 ماهگی هنوز واژگان بسیار محدود دارد و ترکیب دو کلمه ای نمی سازد؛ معیار رایج «کمتر از 50 کلمه و بدون عبارت های دو کلمه ای» است. ارزیابی و مداخلهٔ زودهنگام توصیه می شود.
- به نظر نمی رسد شنیدن صدا را به خوبی پاسخ بدهد: سابقهٔ عفونت مکرر گوش دارد، یا گفتار نامفهوم و بسیار کند پیش می رود؛ ارزیابی شنوایی بخشی ضروری از بررسی تأخیر گفتار است.
- اختلالات گفتار و زبان یا شرایط عصبی-رشدی: مانند اختلالات صدا یا واج آگاهی، زبان دریافتی و بیانی، یا ویژگی هایی در طیف اوتیسم (ASD). غربالگری به موقع، مسیر درمان را کوتاه تر می کند.
نکته طلایی: «صبر کنیم شاید خودش خوب شد» معمولا ایدهٔ خوبی نیست؛ تأخیر در مداخله می تواند اثرات طولانی مدت بر مهارت های ارتباطی و تحصیلی بگذارد.
باورهای نادرست رایج در مورد کم حرفی کودکان
- «دو زبانه بودن باعث دیرگویی می شود»: نادرست است. دو زبانه گی علت تأخیر نیست و کودک باید در هر دو زبان حمایت شود. ارزیابی هم باید با درنظرگرفتن هر دو زبان انجام شود.
- «استفاده از ابزارهای کمکی ارتباطی (AAC) باعث می شود دیرتر حرف بزند»: نادرست است. پژوهش ها نشان می دهد AAC مانع گفتار نمی شود و حتی می تواند رشد گفتار را حمایت کند.
کارهایی که باید در خانه برای کم حرفی کودکان انجام دهید (کاملا عملی)
1: تعامل پاسخ گر (Serve & Return)
- وقتی کودک صدا یا ژست نشان می دهد، مکث کنید، نگاه کنید، همان موضوع را دنبال کنید و بسط دهید.
- مثال: کودک می گوید «توپ» → شما: «آره توپ قرمز، بزنیم بالا؟ توپ قرمز بالا رفت!» (گسترش طبیعی بدون فشار).
- 5 الی 10 ثانیه زمان انتظار بدهید تا نوبت مکالمه را بگیرد.
2: گفتار الگومحور در روزمره
- خودگویی و هم گویی: کارهای خودتان را توصیف کنید («الان سیب را می شورم…»)، کارهای کودک را هم با کلمات او توضیح دهید.
- گسترش جمله (Expansion/Extension): جملهٔ کوتاهش را کمی کامل تر کنید: «ماشین» → «ماشین آبی کوچولوت رفت پارک».
3: بازی محور، نه آموزش خشک
- بازی وانمودی (آشپزی در آشپزخانه، دکتر بازی) و نوبت گیری را پررنگ کنید؛ هر نوبت فرصتی برای کلمه سازی است.
- اسباب بازی های «باز» (بلوک، عروسک، ماشین بدون صداهای خودکار) انتخاب بهتری اند.
4: کتاب خوانی گفتگومحور (Dialogic Reading)
- به جای خواندن یک طرفه، سؤال باز بپرسید، صبر کنید و پاسخ کودک را بازتاب و بسط دهید. روزی 10 تا 15 دقیقه کافی است. اثر این روش بر رشد زبان با کارآزمایی های تصادفی نشان داده شده است.
5: کاهش «نویز زبانی» و مدیریت صفحه نمایش
- هنگام بازی و حرف زدن، تلویزیون روشن در پس زمینه را خاموش کنید.
- راهنمایی های AAP برای خردسالان: محتوای باکیفیت، همراهی والد، و محدودیت زمانی (برای 2–5 سال حدود یک ساعت در روز).
6: واژگان را در «بسته های موضوعی» بیاموزید
- مثلا «حمام»: حوله، شامپو، آب پاش… در همان موقعیت واقعی تکرار و استفاده کنید.
- انتخاب های دوگزینه ای بدهید: «آب یا شیر؟» تا کودک مجبور به تولید کلمه شود.
7: ژست و تصویر را جدی بگیرید
- ژست ها، عکس ها، تختهٔ تصویری یا اپ های ساده AAC می توانند پل ارتباطی باشند و مانع گفتار نمی شوند.
8: کار در مدرسه و مهدکودک
- با مربی/معلم هماهنگ کنید تا فرصت های نوبت گیری، کارگروهی کوچک و سؤال های قابل پاسخ (اشاره/کلمه/کارت) فراهم شود.
- اگر کم حرفی کودکان عمدتا در مدرسه است و نشانه های اضطراب می بینید (مثلا سکوت کامل در کلاس ولی پرحرفی در خانه)، رویکرد مواجههٔ تدریجی و تقویت مثبت زیر نظر متخصص به کاهش اضطراب و افزایش گفتار کمک می کند.
مسیر ارزیابی و درمان تخصصی کم حرفی کودکان
- ویزیت پزشک کودکان: بررسی رشد کلی، ارجاع های لازم.
- ارزیابی شنوایی توسط ادیولوژیست (برای تشخیص کم شنوایی پنهان یا پیامد عفونت های گوش).
- گفتاردرمانی: ارزیابی زبان دریافتی/بیانی، واج ها، بازی-محور و خانواده محور. برای دیرگویی، مداخلهٔ زودهنگام توصیه می شود.
- در صورت نیاز، غربالگری اوتیسم با M-CHAT-R/F در 18 و 24 ماهگی؛ سپس ارزیابی تخصصی در صورت مثبت شدن غربال.
- اگر الگوی سکوت در موقعیت های خاص و نشانه های اضطراب برجسته است، روان شناس کودک/روان پزشک کودک برای طرح مداخلهٔ مبتنی بر مواجهه و کاهش اضطراب وارد می شود.
برنامهٔ 4 هفته ای پیشنهادی برای کم حرفی کودکان (قابل تکرار)
هر روز فقط 30–40 دقیقه در سه نوبت کوتاه کار کنید؛ ثبات مهم تر از زمان زیاد است.
- هفتهٔ 1: خاموش کردن نویز (TV پس زمینه)، 10 دقیقه کتاب خوانی گفتگومحور + 10 دقیقه بازی وانمودی + 5 انتخاب دوگزینه ای در روز.
- هفتهٔ 2: افزودن «زمان انتظار 5–10 ثانیه»، گسترش جمله ها، ثبت 10 واژهٔ جدید روی یخچال.
- هفتهٔ 3: بستهٔ واژگانی موضوعی (حمام/آشپزخانه/پارک)، 10 دقیقه روایت کارهای روزمره (خودگویی/هم گویی).
- هفتهٔ 4: معرفی علائم/تصاویر ساده برای درخواست ها (یا یک اپ AAC ساده)، بازی های نوبتی بیشتر؛ مرور پیشرفت.
اگر پس از 6–8 هفته تغییر محسوسی نمی بینید یا از ابتدا نشانه های هشدار دارید، روند ارزیابی تخصصی را جلو بیندازید.
چک لیست «انجام بده / انجام نده»
انجام بده:
- روزمرگی های پر واژه (توصیف کارها، انتخاب های دوگزینه ای، نوبت گیری)
- بازی وانمودی و کتاب خوانی گفتگومحور
- زمان انتظار، بازتاب و گسترش جمله ها
- ثبت پیشرفت واژگان، تعریف هدف های کوچک
- پیگیری ارزیابی شنوایی و گفتاردرمانی در صورت هشدار
انجام نده:
- مقایسه با دیگر کودکان، برچسب زدن یا شرمسارکردن
- اجبار به حرف زدن در جمع (به ویژه در گفتار انتخابی)
- تلویزیون پس زمینه و محیط شلوغ هنگام گفت وگو
- نادیده گرفتن نگرانی ها به امید «خود به خود درست شدن»
سخنی از نی نی تینی
کم حرفی کودکان همیشه به معنای اختلال نیست؛ اما غربالگری به موقع، محیط غنی زبانی، و مداخلهٔ زودهنگام در صورت نیاز، مسیر رشد را هموار می کند. با چند تغییر کوچک در تعامل های روزمره و همکاری با متخصصان، معمولا می توان جهش های معناداری در ارتباط و حرف زدن دید. اگر نشانه های هشدار را می بینید یا تردید دارید، همین امروز با پزشک و گفتاردرمانگر مشورت کنید.
شما چه راهکارهایی را برای بهبود کم حرفی کودکان پیشنهاد می دهید، لطفا با ما در میان بگذارید.
اگر شما هم سؤال یا تجربه ای دارید؟ همین جا بنویسید تا راهکار دقیق پیشنهاد بدهم.
