هیچ کس از احساس خشم خوشش نمی آید، اما حقیقت این است که همه ما، چه کودک و چه بزرگسال، گاهی خشمگین می شویم. حتی بسیاری از والدین بزرگسال هم در مدیریت درست خشم دچار مشکل می شوند، بنابراین طبیعی است که کودکان هم نتوانند همیشه این احساس را به شکل سالمی نشان دهند.
به همین دلیل است که خشم اغلب به شکل پرخاشگری در کودکان، گریه های طولانی، جیغ زدن یا حتی رفتارهای تهاجمی بروز پیدا می کند. بسیاری از والدین مرتب از خود می پرسند: «آیا این رفتار طبیعی است یا باید نگران باشم؟»
در مراکز تخصصی روانشناسی کودک، مثل مرکز مطالعات کودک در دانشگاه ییل، رویکرد اصلی این است که با همکاری خانواده و کودک، برنامه های درمانی و رفتاری ویژه ای طراحی شود تا کودک بتواند احساساتش را بهتر کنترل کند. در ایران هم روانشناسان کودک همین روش را پیشنهاد می دهند: ترکیبی از مشاوره فردی، آموزش والدین و در صورت نیاز درمان های تکمیلی.
پرخاشگری در کودکان نشانه چیست؟
بسیاری از کودکان در سنین پایین، مخصوصا زیر 4 سال، تا 8 یا 9 بار در هفته دچار قشقرق و پرخاشگری می شوند. این رفتار می تواند شامل گریه شدید، لگد زدن، کوبیدن پا به زمین، هل دادن یا حتی زدن باشد و معمولا 5 تا 10 دقیقه طول می کشد. خبر خوب این است که بیشتر کودکان تا قبل از رفتن به مهد یا پیش دبستانی این رفتار را پشت سر می گذارند.
اما اگر پرخاشگری در کودکان ادامه پیدا کند و حتی با بالا رفتن سن شدیدتر یا نامتناسب با رشد آن ها شود، باید به آن توجه جدی داشت. بسیاری از روانشناسان کودک تأکید می کنند که مشکلات مربوط به خشم و عصبانیت، یکی از اصلی ترین دلایلی است که والدین فرزندشان را برای مشاوره و درمان روانشناسی می برند.
چه عاملی باعث پرخاشگری در کودکان می شود؟
پرخاشگری در کودکان معمولا یک دلیل واحد ندارد، بلکه ترکیبی از عوامل مختلف می تواند در ایجاد آن نقش داشته باشد:
- ناامیدی و ناکامی: وقتی کودک چیزی را می خواهد اما به آن نمی رسد، یا زمانی که از او خواسته می شود کاری انجام دهد که دوست ندارد، خشم می تواند تبدیل به پرخاشگری شود.
- اختلالات همراه: بسیاری از کودکان مبتلا به پرخاشگری، همزمان مشکلات دیگری مثل بیش فعالی (ADHD)، اختلال اوتیسم، وسواس فکری-عملی یا سندرم توره دارند.
- عوامل ژنتیکی و زیستی: تحقیقات نشان داده اند که ژنتیک و ساختار مغز می توانند در بروز رفتارهای تهاجمی نقش داشته باشند.
- محیط و شرایط خانوادگی: تجربه آسیب های روحی، مشکلات خانوادگی، یا شیوه های تربیتی سخت گیرانه و ناهماهنگ (مثلا تنبیه شدید یا تنبیه ناپایدار) هم احتمال بروز پرخاشگری در کودکان را افزایش می دهد.
در ایران نیز روانشناسان بالینی معتقدند کودکانی که در محیط های پرتنش بزرگ می شوند (مثل خانواده هایی با مشاجرات مداوم)، بیشتر مستعد بروز خشم و رفتارهای تهاجمی هستند.
تشخیص پرخاشگری در کودکان
تشخیص پرخاشگری در کودکان به این سادگی نیست که صرفا با دیدن چند قشقرق یا گریه نتیجه گیری کنیم. روانشناسان و روانپزشکان کودک معمولا فرایند دقیقی را طی می کنند که شامل مراحل زیر است:
- بررسی گزارش های والدین و معلمان
- بررسی سوابق تحصیلی، پزشکی و رفتاری کودک
- مصاحبه های فردی با کودک و والدین
- استفاده از ابزارهای سنجش علمی و پرسش نامه های استاندارد
در کتاب DSM-5 (راهنمای تشخیصی اختلالات روانی) چند اختلال مطرح می شود که می توانند با پرخاشگری در کودکان همراه باشند:
- اختلال نافرمانی مقابله ای (ODD): الگوی مداوم لجبازی، بدخلقی، و پرخاشگری که بیش از 6 ماه ادامه دارد.
- اختلال سلوک (CD): نقض مداوم حقوق دیگران یا هنجارهای اجتماعی، مثل زورگویی، دزدی یا فرار از مدرسه.
- اختلال نوسان خلق مخرب (DMDD): بروز مکرر خشم و بی حوصلگی یا غمگینی دائمی.
در بعضی منابع علمی، اصطلاحاتی مثل «حملات خشم» یا «تنظیم خلق شدید» هم به کار می رود که به ترکیب خشم، تحریک پذیری و رفتارهای تهاجمی اشاره دارند.
درمان پرخاشگری در کودکان
خوشبختانه، درمان پرخاشگری در کودکان امکان پذیر است و روش های مختلفی برای آن وجود دارد. اولین و مهم ترین خط درمان، مداخلات رفتاری هستند. دو رویکرد اصلی در این زمینه عبارتند از:
1. درمان شناختی-رفتاری (CBT)
- آموزش راهکارهایی برای مدیریت هیجانات و کنترل خشم
- یادگیری شناسایی موقعیت های محرک و استفاده از راهکارهای پیشگیرانه
- تمرین روش های جایگزین برای بیان احساسات و کاهش تعارض
- آموزش مهارت های ارتباطی جدید از طریق بازی و ایفای نقش
- مشارکت فعال والدین در درمان برای حمایت از کودک
2. تکنیک های مدیریت والدین (PMT)
- تمرکز بر تشویق رفتارهای مثبت به جای تنبیه
- ایجاد تعامل مثبت در خانواده به عنوان پاداش
- آموزش والدین برای کنترل بهتر رفتارهای فرزند
- تقویت رابطه والد-کودک و افزایش انگیزه کودک برای کاهش پرخاشگری
طبق تحقیقات، این دو روش در 65 درصد موارد موفقیت بالایی در کاهش شدت و دفعات پرخاشگری کودکان دارند.
3. سایر روش ها
گاهی اوقات دارو برای مدیریت مشکلات همراه مثل بیش فعالی، اضطراب یا افسردگی تجویز می شود. در موارد شدید، کودک ممکن است به درمان های سرپایی فشرده یا بستری نیاز پیدا کند. هدف همه این روش ها این است که کودک بتواند زندگی شادتری داشته باشد و از شدت احساسات منفی رنج نبرد.
رویکرد مراکز تخصصی به پرخاشگری در کودکان
یکی از ویژگی های متمایز مراکز معتبر (مثل دانشگاه ییل) این است که کودک را نه جدا از خانواده بلکه در بستر خانواده و فرهنگ درمان می کنند. احترام به ارزش ها، سبک زندگی و حتی نقش پررنگ پدربزرگ و مادربزرگ در تربیت کودک، در این برنامه ها در نظر گرفته می شود.
در ایران هم بسیاری از مشاوران کودک به والدین آموزش می دهند که چگونه همزمان با اصلاح رفتار کودک، روابط خانوادگی و خواهر-برادری را هم تقویت کنند. به گفته متخصصان، تغییرات پایدار معمولا در مدت حدود سه ماه درمان هفتگی حاصل می شود.
سخنی از نی نی تینی
پرخاشگری در کودکان می تواند بخشی از روند رشد طبیعی باشد، اما اگر این رفتار شدید، طولانی مدت و نامتناسب با سن کودک باشد، باید به آن توجه کرد. دلایل پرخاشگری می تواند از مشکلات ژنتیکی گرفته تا شرایط خانوادگی و اختلالات روانی متنوع باشد. خوشبختانه روش هایی مثل CBT و PMT به همراه آموزش والدین، از مؤثرترین درمان ها برای کاهش این رفتارها محسوب می شوند.
اگر شما هم تجربه ای در زمینه پرخاشگری در کودکان دارید یا روش خاصی برای مدیریت خشم فرزندتان پیدا کرده اید، خوشحال می شویم آن را در بخش نظرات با دیگر والدین به اشتراک بگذارید. تجربه های شما می تواند به خانواده های دیگر کمک کند تا بهتر با این چالش کنار بیایند.
