هیدروسفالی در نوزادان و کودکان

هیدروسفالی در نوزادان اغلب به عنوان یک آسیب هنگام تولد شناخته می شود که ممکن است در اثر وارد شدن ضربه به سر در حین زایمان ایجاد شود. این بیماری زمانی رخ می دهد که مایع مغزی نخاعی در مغز یا نخاع کودک تجمع پیدا کند. فشار ناشی از این مایع اضافی می تواند عملکرد طبیعی مغز را مختل کند، آسیب مغزی به دنبال داشته باشد و حتی جان نوزاد را به خطر بیندازد. در این مقاله، علائم، روش های درمان و ارتباط هیدروسفالی در نوزادان با خطاهای پزشکی را بررسی می کنیم.

هیدروسفالی در نوزادان چگونه ایجاد می شود؟

هیدروسفالی به وضعیتی گفته می شود که در آن مایع مغزی نخاعی (CSF) در فضاهایی به نام بطن های مغز جمع می شود. این مایع اضافه باعث گشاد شدن بطن ها و در نهایت افزایش فشار روی بافت مغزی می شود.

در زبان یونانی، واژه “هیدرو” به معنای آب و “سفالوس” به معنای سر است؛ یعنی “آب در سر”. در بسیاری از موارد، این وضعیت در نتیجه یک آسیب هنگام تولد رخ می دهد، اما گاهی هم ممکن است ناشی از نقص های مادرزادی باشد که از دوران جنینی شکل می گیرد.

اگر بخواهیم ساده بگوییم، مایع مغزی نخاعی همانند یک لایه محافظ نرم، از مغز و نخاع محافظت می کند؛ چیزی شبیه به پلاستیک حباب دار برای محافظت از وسایل شکستنی. در حالت عادی، بدن همان میزان مایعی که تولید می کند را نیز جذب می کند. اما وقتی مسیر جریان یا جذب این مایع دچار انسداد شود، مایع در مغز جمع شده و باعث افزایش فشار می گردد.

این افزایش فشار می تواند عملکرد طبیعی مغز را متوقف کرده و در برخی موارد باعث آسیب های دائمی یا حتی مرگ شود. در صورتی که هیدروسفالی درمان نشود، حدود 50 درصد از مبتلایان ممکن است جان خود را از دست بدهند.

خبر خوب این است که روش های درمانی، از جمله جراحی، می توانند حجم مایع را به حالت طبیعی بازگردانند و به کودک کمک کنند تا زندگی سالم و کاملی داشته باشد.

جالب است بدانید که هیدروسفالی شایع ترین دلیل جراحی مغز در کودکان خردسال است.

انواع هیدروسفالی در نوزادان

هیدروسفالی در نوزادان به دو نوع اصلی تقسیم می شود:

هیدروسفالی ارتباطی (Communicating Hydrocephalus)

در این نوع، جریان مایع مغزی نخاعی پس از خروج از بطن های مغز و در سطح مغز مسدود می شود. اصطلاح “ارتباطی” به این معناست که جریان CSF همچنان بین بطن ها برقرار است و انسداد در مسیر خروجی آن از مغز اتفاق افتاده است.

هیدروسفالی غیرارتباطی یا انسدادی (Non-Communicating Hydrocephalus)

در این نوع، انسداد در یکی از مجاری باریکی اتفاق می افتد که بطن ها را به هم وصل می کند. به همین دلیل این نوع با نام هیدروسفالی انسدادی نیز شناخته می شود.

از منظر زمان بروز، هیدروسفالی ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد:

• مادرزادی: از بدو تولد وجود دارد و می تواند در نتیجه عوامل ژنتیکی یا مشکلاتی در دوران بارداری ایجاد شود.
• اکتسابی: پس از تولد و به دنبال ضربه مغزی، تومور مغزی یا عفونت هایی مثل مننژیت ایجاد می شود.

طبق گزارش مرکز پزشکی، از هر 1000 تولد 2 نوزاد دارای هیدروسفالی مادرزادی هستند.

علت ایجاد هیدروسفالی در کودکان چیست؟

هیدروسفالی در کودکان اغلب علامتی از وجود یک مشکل زمینه ای دیگر است. این مشکل می تواند در دوران بارداری ایجاد شود یا بعد از تولد به وجود آید.

در ادامه به شایع ترین علل هر نوع از هیدروسفالی اشاره می کنیم:

علل هیدروسفالی مادرزادی:

• تنگی مجرای مغزی (Aqueductal stenosis): باریک شدن کانالی در مغز به نام “آکوئداکت سیلوویوس” که مسئول عبور مایع بین بطن های سوم و چهارم است.
• ناهنجاری های مغزی
• اسپاینا بیفیدا (Spina Bifida): حالتی که در آن ستون فقرات نوزاد قبل از تولد به درستی شکل نمی گیرد.

علل هیدروسفالی اکتسابی:

• تومورهای مغزی
• ضربه به سر (از جمله آسیب هایی که به دلیل خطاهای پزشکی هنگام زایمان ایجاد می شوند)
• عفونت هایی مانند مننژیت
• خونریزی مغزی (Intraventricular hemorrhage)

در میان این موارد، تنگی مجرای مغزی شایع ترین علت هیدروسفالی مادرزادی به شمار می رود. این مجرا بین بطن سوم و چهارم قرار دارد و هنگامی که باریک شود، مانع جریان آزاد مایع مغزی نخاعی شده و باعث تجمع آن در بطن ها می شود.

همچنین، نوزادان نارس به دلیل احتمال بالای خونریزی مغزی، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به هیدروسفالی هستند. در چنین مواردی، متخصص مغز و اعصاب اطفال یا جراح مغز و اعصاب کودکان می تواند علت دقیق را مشخص کند.

در بسیاری از موارد، هیدروسفالی در نوزادان قابل پیشگیری است و ممکن است به عنوان یک آسیب هنگام تولد در نظر گرفته شود. اگر احساس می کنید که هیدروسفالی کودک شما قابل پیشگیری بوده است، مشورت با متخصص حقوقی در حوزه خطاهای پزشکی می تواند راه گشا باشد.

علائم هیدروسفالی در نوزادان چیست؟

یکی از بارزترین نشانه های هیدروسفالی در نوزادان، بزرگ شدن غیرعادی دور سر است. چون جمجمه نوزاد هنوز به طور کامل استخوانی و سفت نشده، فشار ناشی از مایع اضافی می تواند باعث بزرگ شدن سر شود و نشانه های فشار درونی مغز نمایان گردد.

علائم ظاهری مرتبط با سر:

• رشد سریع و غیرطبیعی اندازه سر
• برجسته شدن ملاج (نقطه نرم در بالای سر)
• دیده شدن رگ های سطحی بر روی پوست سر
• نازکی و درخشندگی غیرعادی پوست سر

سایر علائم شایع:

• نگاه غیرعادی به سمت پایین (اصطلاحا چشم هایی که به سمت پایین “قفل” شده اند یا علامت “خورشید در حال غروب”)
• تحریک پذیری و بی قراری
• تشنج
• خواب آلودگی بیش از حد
• استفراغ

علائم هیدروسفالی در کودکان بزرگ تر و نوپاها

برخلاف نوزادان، کودکان بزرگ تر ممکن است نشانه هایی متفاوت از هیدروسفالی را تجربه کنند. با افزایش فشار در سر، علائم بیشتری از جمله تغییرات رفتاری و شناختی ظاهر می شود. این علائم عبارتند از:

• تغییر در شخصیت کودک
• تاخیر در راه رفتن یا صحبت کردن
• سردردهای مکرر
• مشکلات حافظه
• تهوع
• اختلال در هماهنگی حرکات
• مشکلات بینایی
• استفراغ

همچنین برخی کودکان ممکن است در عملکرد تحصیلی افت کنند یا صبح ها به سختی بیدار شوند و دچار خواب آلودگی مفرط باشند.

در بعضی موارد، این علائم به وضوح ظاهر می شوند اما گاهی نیز به آرامی پیشرفت می کنند و تشخیص آن ها دشوارتر است. به همین دلیل، در صورت مشاهده هرگونه تغییر غیرطبیعی، باید فورا با پزشک مشورت کرد.

تشخیص هیدروسفالی در نوزادان

برای تشخیص هیدروسفالی در نوزادان، پزشک ابتدا معاینه فیزیکی انجام می دهد و تاریخچه پزشکی کودک را بررسی می کند.

نوزادان:

• اندازه گیری دور سر (Head Circumference)
• بررسی نواحی برجسته یا نرم جمجمه

کودکان بزرگ تر:

• بررسی تأخیر در رشد یا رفتارهای غیرعادی

روش های تصویربرداری مغزی:

• سی تی اسکن (CT): با استفاده از اشعه ایکس و کامپیوتر، تصاویر دقیقی از مغز ارائه می دهد.
• ام آر آی (MRI): با استفاده از امواج رادیویی و میدان مغناطیسی، تصاویری با جزئیات بالا از مغز تولید می کند.

گاهی لازم است چندین نوبت تصویربرداری انجام شود تا پیشرفت بیماری بررسی شود.

تشخیص پیش از تولد (Prenatal Diagnosis)

در برخی موارد، هیدروسفالی مادرزادی در دوران بارداری شناسایی می شود:

• سونوگرافی بارداری: ممکن است بطن های بزرگ مغز را در سه ماهه سوم بارداری نشان دهد.
• ام آر آی جنینی: روش دقیق تری برای مشاهده جزئیات ساختاری مغز جنین است.

از آنجا که هیدروسفالی اغلب در سه ماهه پایانی بارداری ایجاد می شود، سونوگرافی های زودتر ممکن است آن را شناسایی نکنند.

گزینه های درمان هیدروسفالی در نوزادان

نوع درمان به سن، شدت علائم و وضعیت کلی سلامت کودک بستگی دارد. هدف اصلی، کاهش فشار داخل جمجمه و جلوگیری از آسیب به بافت مغز است.

تیم پزشکی درمان شامل:

• جراح مغز و اعصاب کودکان
• متخصص مغز و اعصاب کودکان
• رادیولوژیست
• چشم پزشک کودکان

درمان های رایج:

1. جراحی شنت (Shunt Surgery)

• لوله ای انعطاف پذیر در مغز قرار داده می شود تا مایع اضافی را به قسمت دیگری از بدن (معمولا شکم) منتقل کند.
• شایع ترین روش درمان هیدروسفالی است.

با اینکه مؤثر است، اما ممکن است دچار مشکلاتی مانند:

• عفونت شنت
• انسداد شنت
• نیاز به جراحی های مجدد

طبق آمار مؤسسه ملی اختلالات عصبی:

• 40٪ شنت ها در سال اول دچار اختلال می شوند.
• هر سال حدود 10٪ دیگر نیز خراب می شوند.
• هر کودک به طور میانگین بین 2 تا 5 بار در طول عمر خود نیاز به جراحی مجدد دارد.

2. داروهای مدر (دیورتیک ها)

• برای کاهش حجم مایعات در بدن و کاهش فشار داخل مغز در برخی نوزادان استفاده می شود.
• معمولا به صورت مکمل درمان جراحی به کار می رود.

3. نظارت طولانی مدت

• کودکانی که شنت دارند، باید به طور مداوم توسط پزشک پیگیری شوند تا از عملکرد صحیح شنت مطمئن شوند.

روش های جراحی برای درمان هیدروسفالی در نوزادان و کودکان

ونترسکوپ سوم آندوسکوپیک (ETV)

در این روش، جراح مغز و اعصاب یک سوراخ کوچک در جمجمه ایجاد کرده و با استفاده از لوله ای نازک و بلند با دوربین (اندوسکوپ)، وارد مغز می شود. سپس سوراخی در بطن مغزی ایجاد می شود تا مایع مغزی نخاعی (CSF) بتواند از مسیر انسداد عبور کند.

این نوع جراحی معمولا برای کودکان بالای ۲ سال که دچار هیدروسفالی انسدادی (غیرارتباطی) هستند، استفاده می شود.

سوزاندن شبکه مشیمی (CPC)

در این روش، جراح با سوزاندن بخشی از بافت مغزی که مایع مغزی نخاعی تولید می کند، میزان تولید این مایع را کاهش می دهد. این روش بیشتر برای نوزادان زیر 2 سال انجام می شود.

آیا جراحی مغز برای فرزندم خطرناک است؟

طبیعتا فکر انجام جراحی مغز برای کودک می تواند برای والدین ترسناک باشد. اما بهتر است بدانید:

• بسیاری از بیمارستان های تخصصی کودکان سال هاست در زمینه درمان هیدروسفالی تجربه دارند.
• امروزه جراحان اطفال از روش های کم تهاجمی استفاده می کنند که عوارض را کاهش می دهد.
• این جراحی ها تحت بیهوشی کامل انجام می شوند و کودک حین عمل دردی احساس نمی کند.

پس از جراحی، ممکن است کودک احساس خستگی، ضعف یا درد در محل شنت داشته باشد. معمولا چند روز در بیمارستان بستری می شود و بیشتر کودکان مدرسه ای می توانند طی چند هفته دوباره به مدرسه بازگردند.

پیش آگهی نوزادان مبتلا به هیدروسفالی

در زمان تشخیص، بسیاری از والدین نگران آینده فرزندشان هستند. اما نکته مهم این است که هر کودک شرایط خاص خود را دارد و مسیر متفاوتی را طی می کند.

• نوزادانی که شنت دریافت می کنند، ممکن است در طول زمان به جراحی های مجدد نیاز داشته باشند.
• برخی کودکان ممکن است با مشکلات همراه مانند فلج مغزی، اسپینا بیفیدا، تشنج یا اختلالات بینایی تشخیص داده شوند.

این مشکلات می توانند بر رشد حرکتی، حسی و شناختی کودک تأثیر بگذارند. با این حال، با درمان پزشکی، کاردرمانی و خدمات آموزشی ویژه، بسیاری از کودکان مبتلا به هیدروسفالی می توانند:

• بازی کنند و با دوستان خود ارتباط داشته باشند
• در مدرسه پیشرفت کنند
• مدرک تحصیلی بگیرند و حتی وارد دانشگاه شوند

طبق گفته UCLA Health، اگر نوزادی جراحی شود و تا یک سالگی زنده بماند، هیدروسفالی تأثیری بر طول عمر او نخواهد داشت.

زندگی با کودک مبتلا به هیدروسفالی

طبیعی است که پس از تشخیص، والدین احساساتی مثل ترس، ناراحتی، یا درماندگی را تجربه کنند. اما راه هایی وجود دارد که می توانند احساس کنترل بیشتری داشته باشند:

• همکاری با تیم درمانی برای طراحی برنامه مراقبت
• پیگیری منظم برای بررسی عملکرد شنت
• آگاهی از علائم هشداردهنده و آمادگی برای شرایط اضطراری

علائمی که باید با پزشک تماس بگیرید:

• تغییر در رفتار کودک
• سردردهای مداوم
• تب
• خواب آلودگی بیش از حد
• استفراغ شدید
• قرمزی در مسیر شنت

علائم اورژانسی که باید با 115 تماس بگیرید:

• ناتوانی در بیدار شدن
• تشنج
• پایین آمدن غیرعادی چشم ها (نگاه آفتابی)

آیا می توانید از کمک های مالی یا حقوقی بهره مند شوید؟

در مواردی، هیدروسفالی در نوزادان ممکن است ناشی از خطاهای پزشکی حین تولد باشد، مانند:

• استفاده نادرست از فورسپس یا دستگاه وکیوم در هنگام زایمان
• عدم تشخیص عفونت های بارداری
• اصرار به زایمان طبیعی در شرایط خطرناک به جای سزارین

اگر احساس می کنید هیدروسفالی کودک شما به دلیل قصور پزشکی اتفاق افتاده، ممکن است واجد شرایط برای ثبت شکایت قانونی باشید.

از طریق این شکایت می توان هزینه های مرتبط با درمان کودک را تأمین کرد، از جمله:

• دستگاه های کمکی
• داروها
• کاردرمانی
• گفتاردرمانی
• جراحی و دیگر هزینه ها

می توانید با دریافت مشاوره رایگان حقوقی بررسی کنید که آیا امکان اقدام قانونی برایتان وجود دارد یا نه.

سخنی از نی نی تینی

زندگی با هیدروسفالی ممکن است دشوار باشد، اما کودکان مبتلا با حمایت مناسب می توانند زندگی شاد، فعال و موفقی داشته باشند. والدین نیز با آگاهی، همراهی و دریافت پشتیبانی، می توانند مسیر رشد فرزند خود را هموار کنند.