هیدروپس فتالیس یا هیدروپس جنینی یکی از شرایط نادر اما بسیار جدی دوران بارداری است که می تواند جنین یا نوزاد را تحت تأثیر قرار دهد. در این وضعیت، مایع اضافی در دست کم دو بخش از بدن جنین تجمع پیدا می کند و موجب تورم شدید (ادم) می شود. شدت بیماری و روش درمان بستگی به علت اصلی بروز آن دارد. متأسفانه حدود نیمی از موارد هیدروپس فتالیس به مرگ جنین یا نوزاد منجر می شود. در این مقاله در مورد این شرایط خطرناک در بارداری به طور کامل توضیح خواهیم داد.
هیدروپس فتالیس چیست؟
هیدروپس فتالیس یک اختلال نادر و تهدیدکننده زندگی است که در آن جنین یا نوزاد دچار تورم گسترده و تجمع غیرعادی مایع در چند نقطه از بدن می شود. این عارضه به خودی خود بیماری مستقلی نیست، بلکه نشانه ای از یک مشکل زمینه ای در سلامت جنین است. به همین دلیل پزشکان، هیدروپس فتالیس را بیشتر به عنوان علامت یک بیماری دیگر در نظر می گیرند تا یک بیماری جداگانه.
در فارسی، به این وضعیت «هیدروپس جنینی» نیز گفته می شود. در واقع، این نام به تجمع مایع در اندام های حیاتی جنین مانند قلب، ریه ها یا شکم اشاره دارد.
این بیماری می تواند منجر به پیامدهای خطرناکی شود، از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مرگ داخل رحمی (مرده زایی)
- زایمان زودرس
- بیماری یا عوارض برای مادر (مثل فشارخون بالا در بارداری)
- بیماری شدید یا حتی مرگ نوزاد پس از تولد
پیش آگهی و درمان هیدروپس فتالیس بسیار متفاوت است و کاملا به علت ایجاد آن بستگی دارد. در برخی موارد، پزشکان می توانند علت زمینه ای را درمان کنند، اما در موارد دیگر، درمان ممکن نیست و پیش آگهی ضعیف است.
انواع هیدروپس فتالیس
پزشکان معمولا هیدروپس فتالیس را به دو نوع اصلی تقسیم می کنند: ایمنی (Immune) و غیرایمنی (Nonimmune). نوع بیماری بستگی به علت تجمع مایع دارد.
1- هیدروپس فتالیس ایمنی (Immune Hydrops Fetalis)
در این نوع، ناسازگاری بین سلول های خونی مادر و جنین رخ می دهد. به عنوان مثال، اگر مادر گروه خونی Rh منفی داشته باشد و جنین Rh مثبت باشد، بدن مادر آنتی بادی هایی تولید می کند که گلبول های قرمز جنین را از بین می برد.
نتیجه این واکنش، کم خونی شدید در جنین است که در نهایت می تواند باعث نارسایی قلبی و تورم کل بدن شود.
در گذشته، این نوع از هیدروپس جنینی بسیار شایع بود، اما امروزه با تزریق دارویی به نام روگام (RhoGAM) به مادران Rh منفی، تقریبا قابل پیشگیری است. این دارو مانع از حمله سیستم ایمنی مادر به سلول های خونی جنین می شود.
از دیگر علل نادرتر نوع ایمنی می توان به واکنش بدن مادر به سایر آنتی ژن های خونی مانند Kell، Duffy و Kidd اشاره کرد.
2- هیدروپس فتالیس غیرایمنی (Nonimmune Hydrops Fetalis)
نوع غیرایمنی بسیار شایع تر است و حدود 90 درصد از کل موارد هیدروپس جنینی را تشکیل می دهد. در این حالت، علت تجمع مایع نه ناسازگاری خونی، بلکه وجود بیماری ها یا ناهنجاری های مادرزادی در جنین است که باعث می شود بدن او نتواند مایعات را به درستی کنترل کند.
دلایل احتمالی این نوع عبارتند از:
- بیماری های قلبی جنینی (مانند نارسایی قلبی مادرزادی)
- اختلالات کروموزومی (مثل سندرم ترنر یا تریزومی 18)
- بیماری های متابولیک ارثی
- تومورهای جنینی
- اختلالات خونی یا کم خونی های شدید
- مشکلات دستگاه ادراری یا کلیوی
- عفونت های مادرزادی مانند توکسوپلاسموز یا پاروویروس B19
علائم و نشانه های هیدروپس فتالیس
پزشک معمولا می تواند علائم اولیه هیدروپس فتالیس را در سونوگرافی دوران بارداری تشخیص دهد. این علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- افزایش غیرعادی مایع آمنیوتیک در رحم (پلی هیدرآمنیوس)
- ضخیم شدن جفت
- وجود کیسه ای بزرگ از مایع در اطراف گردن جنین
- تجمع مایع در اطراف قلب، ریه ها یا شکم
- تورم پوست و بافت های نرم جنین
- بزرگ شدن قلب، کبد یا طحال
همچنین، مادر ممکن است دچار علائمی مانند:
- پره اکلامپسی (افزایش فشارخون بارداری)
- وجود پروتئین در ادرار
- تورم غیرطبیعی در کل بدن شود.
پس از تولد نوزاد، علائم می تواند شامل موارد زیر باشد:
- تغییر رنگ پوست (رنگ پریدگی یا کبودی)
- تنگی نفس یا دشواری در تنفس
- کبودی های ریز یا خون ریزی های نقطه ای به علت کاهش پلاکت ها
- نارسایی قلبی
- کم خونی شدید
- یرقان (زردی پوست و چشم)
- تورم عمومی بدن
علت بروز هیدروپس فتالیس
علت این بیماری بستگی دارد به اینکه نوع آن ایمنی باشد یا غیرایمنی.
در نوع ایمنی، همان طور که گفته شد، ناسازگاری Rh بین خون مادر و جنین نقش اصلی را دارد. پیشگیری از این نوع از طریق تزریق داروی روگام امکان پذیر است.
اما در نوع غیرایمنی، علت می تواند مجموعه ای از عوامل ژنتیکی، قلبی، متابولیک یا عفونی باشد. برای مثال:
- ناهنجاری های کروموزومی باعث می شود رشد اندام ها طبیعی نباشد.
- بیماری های قلبی باعث اختلال در پمپاژ خون و تجمع مایع در بدن می شود.
- عفونت های ویروسی در دوران بارداری می توانند عملکرد اندام های حیاتی جنین را مختل کنند.
عوارض و پیامدهای هیدروپس فتالیس
هیدروپس فتالیس می تواند منجر به عوارض بسیار جدی شود، از جمله:
- سقط خودبه خودی
- زایمان زودرس
- مرگ نوزاد در ساعات یا روزهای ابتدایی زندگی
حتی در نوزادانی که زنده می مانند، احتمال بروز مشکلاتی مانند:
- تأخیر در رشد و تکامل
- آسیب مزمن ریوی
- آسیب کبدی
وجود دارد.
به همین دلیل، پیگیری سریع و دقیق پزشکی در دوران بارداری برای تشخیص زودهنگام و درمان به موقع این عارضه بسیار حیاتی است.
تشخیص و درمان هیدروپس فتالیس
تشخیص هیدروپس فتالیس چگونه انجام می شود؟
پزشکان معمولا هیدروپس فتالیس را در دوران بارداری تشخیص می دهند، زمانی که علائم آن در سونوگرافی جنین قابل مشاهده است. در سونوگرافی ممکن است نشانه های زیر دیده شود:
- تجمع غیرطبیعی مایع در اطراف قلب، ریه ها، شکم، پوست یا بافت های نرم جنین (وجود مایع در دو یا چند ناحیه بدن نشانه ی هیدروپس جنینی غیرایمنی است)
- بزرگ شدن غیرعادی جفت
- افزایش بیش از حد مایع آمنیوتیک در رحم
در صورتی که پزشک وجود هیدروپس فتالیس را در سونوگرافی تشخیص دهد، معمولا مادر را به متخصص بارداری های پرخطر (پری ناتولوژیست) یا فوق تخصص طب مادر و جنین ارجاع می دهد. در این مرحله، هدف تیم درمان یافتن علت اصلی بیماری است، زیرا برخی از دلایل بروز هیدروپس قابل درمان هستند.
برای مشخص کردن علت زمینه ای، آزمایش های تکمیلی زیر ممکن است انجام شوند:
- آمنیوسنتز: نمونه گیری از مایع آمنیوتیک برای بررسی عفونت ها یا مشکلات ژنتیکی
- نمونه گیری از خون جنین: برای بررسی کم خونی، عفونت یا اختلالات خونی
- اکوکاردیوگرام جنینی: سونوگرافی دقیق از قلب جنین برای بررسی عملکرد قلب و ضربان ها
- تست های ژنتیکی: برای شناسایی ناهنجاری های کروموزومی یا اختلالات ارثی
- تصویربرداری MRI جنین: برای بررسی دقیق تر اندام های داخلی و میزان تجمع مایع
- آزمایش خون مادر: شامل بررسی حجم گلبول های قرمز (MCV) و آزمایش های عفونی مانند پاروویروس، سیفلیس یا توکسوپلاسموز
با وجود تمام این بررسی ها، در حدود نیمی از موارد هیدروپس فتالیس علت دقیق آن قابل شناسایی نیست. در چنین شرایطی، پزشک با خانواده همکاری می کند تا بهترین روش مراقبت و درمان انتخاب شود و درباره روند بارداری و تولد توضیحات لازم داده می شود.
درمان هیدروپس فتالیس
درمان در دوران بارداری
درمان هیدروپس فتالیس به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- علت اصلی بروز بیماری
- شدت تجمع مایع
- سن بارداری و وضعیت رشد جنین
در برخی موارد، درمان در دوران بارداری ممکن نیست؛ اما اگر امکان پذیر باشد، گزینه های زیر وجود دارند:
- تزریق خون به جنین: در صورت وجود کم خونی شدید، پزشک از طریق بند ناف به جنین خون تزریق می کند.
- داروهای ضدآریتمی: اگر جنین دچار ضربان نامنظم قلب باشد، ممکن است داروهایی به مادر داده شود که از جفت عبور کرده و ریتم قلب جنین را تنظیم کند.
- کارگذاری شانت: در صورتی که مایع زیادی در اطراف ریه های جنین جمع شده باشد، جراح می تواند شنتی برای تخلیه مایع قرار دهد.
- جراحی داخل رحمی: در موارد نادر، اگر تومور یا ناهنجاری قابل درمانی مانند تراتوم مشاهده شود، جراح ممکن است عمل داخل رحم انجام دهد.
درمان پس از تولد
درمان نوزاد مبتلا به هیدروپس فتالیس شامل مراقبت های ویژه در بدو تولد است:
- زایمان سزارین: در صورت لزوم، پزشک برای نجات جان نوزاد زایمان را به روش سزارین انجام می دهد. نوزاد بلافاصله به بخش مراقبت های ویژه نوزادان (NICU) منتقل می شود.
- دستگاه تنفس مصنوعی: نوزادانی که دچار تنگی نفس هستند ممکن است به دستگاه ونتیلاتور برای کمک به تنفس نیاز داشته باشند.
- تخلیه مایع اضافی: پزشک مایع اضافی جمع شده در اطراف ریه ها یا شکم نوزاد را خارج می کند تا اندام ها بهتر عمل کنند.
- تزریق خون: در نوع ایمنی هیدروپس فتالیس، تزریق گلبول قرمز به نوزاد ضروری است تا کم خونی شدید برطرف شود.
مدیریت بارداری در صورت تشخیص هیدروپس فتالیس
اگر پزشک در دوران بارداری وجود هیدروپس فتالیس را تشخیص دهد، مادر باید تحت پایش دقیق و مداوم قرار گیرد. سونوگرافی های منظم، آزمایش های خون و بررسی وضعیت جنین به صورت هفتگی یا حتی روزانه انجام می شود.
تیم درمان ممکن است شامل افراد زیر باشد:
- متخصص طب مادر و جنین
- متخصص قلب کودکان (پدیاتریک کاردیولوژیست)
- نئوناتولوژیست (پزشک نوزادان)
- متخصص ژنتیک
- پرستار یا هماهنگ کننده مراقبت های ویژه بارداری
یکی از عوارض خطرناک این وضعیت، سندروم آینه ای مادر (Maternal Mirror Syndrome) است. در این شرایط، بدن مادر واکنشی مشابه جنین نشان می دهد و دچار تورم و احتباس مایع شدید می شود. این وضعیت می تواند سلامت مادر و جنین را تهدید کند و معمولا نیاز به زایمان زودرس برای حفظ جان هر دو وجود دارد.
پیش آگهی یا چشم انداز بیماری
پیش آگهی هیدروپس فتالیس به چند عامل کلیدی بستگی دارد:
- علت اصلی بیماری
- زمان تشخیص در دوران بارداری
- شدت تورم و تجمع مایع در بدن جنین
- امکان درمان داخل رحمی
- سن بارداری هنگام زایمان
- مراقبت های تخصصی پس از تولد
به طور کلی، نرخ بقای نوزادان مبتلا کمتر از 50 درصد است. هرچه بیماری در سه ماهه دوم بارداری ظاهر شود، احتمال مرگ بیشتر است. در مقابل، اگر علت هیدروپس قابل درمان باشد (مثلا آریتمی قلبی جنین)، پیش آگهی بهتر خواهد بود. اما در موارد ناشی از ناهنجاری های شدید مادرزادی یا اختلالات ژنتیکی، احتمال بقا بسیار پایین است.
پیشگیری از هیدروپس فتالیس
پیشگیری از نوع ایمنی هیدروپس فتالیس با تزریق داروی روگام (RhoGAM) در دوران بارداری و پس از زایمان امکان پذیر است. این دارو از تولید آنتی بادی هایی که علیه گلبول های قرمز جنین عمل می کنند جلوگیری می کند. تزریق فقط برای مادرانی انجام می شود که در معرض ناسازگاری Rh هستند.
اما متأسفانه نوع غیرایمنی هیدروپس فتالیس قابل پیشگیری نیست، زیرا معمولا به دلیل بیماری های ژنتیکی یا مشکلات ساختاری در جنین به وجود می آید. تنها راه کاهش خطر، مراجعه منظم به پزشک و انجام غربالگری های بارداری است تا در صورت بروز هرگونه مشکل، زودتر شناسایی شود.
سخنی از نی نی تینی
بارداری همیشه تجربه ای پر از احساس و نگرانی است، به ویژه زمانی که پای یک عارضه نادر و خطرناک مانند هیدروپس فتالیس در میان باشد. اما به یاد داشته باشید که امروزه پیشرفت های پزشکی، امکان درمان بسیاری از علل زمینه ای این بیماری را فراهم کرده است.
همکاری نزدیک با تیم درمان، پیگیری منظم سونوگرافی ها و اعتماد به توصیه های متخصصان می تواند بهترین نتیجه را برای شما و نوزادتان رقم بزند. پزشکان نه تنها در جنبه جسمی، بلکه در کنار شما برای حمایت روحی نیز حضور دارند.
اگر شما یا یکی از نزدیکانتان تجربه ای در زمینه هیدروپس جنینی دارید، یا مایلید درباره نحوه تشخیص و درمان این بیماری بیشتر بدانید، دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید. تبادل تجربه و آگاهی می تواند به مادران دیگر در مسیر بارداری کمک کند.
