اکسی توسین هورمونی طبیعی است که انقباض های رحم را هنگام زایمان و «رفلکس خروج شیر» را پس از زایمان تحریک می کند. این هورمون علاوه بر نقش های جسمانی، بر جنبه هایی از رفتار انسان و کارکردهای تولیدمثلی زنان و مردان نیز اثر می گذارد.
هورمون اکسی توسین چیست؟
هورمون اکسی توسین بسیاری از جنبه های دستگاه تولیدمثل زن و مرد را مدیریت می کند؛ از جمله شروع و پیشبرد دردِ زایمان، زایمان طبیعی و شیردهی، و همچنین برخی ابعاد رفتارهای انسانی. این هورمون در «هیپوتالاموس» ساخته می شود و «لوب پسین هیپوفیز» آن را ذخیره و هنگام نیاز به خون آزاد می کند.
هورمون ها پیام رسان های شیمیایی اند که از طریق خون به اندام ها، عضلات و بافت ها می رسند و به بدن می گویند «چه کاری را چه زمانی انجام دهد».
هیپوتالاموس بخشی از مغز است که تنظیم فشار خون، ضربان قلب، دمای بدن و گوارش را بر عهده دارد. غده هیپوفیز نیز غده ای کوچک به اندازه نخود در قاعده مغز و زیر هیپوتالاموس است که بسیاری از هورمون های کلیدی بدن را ترشح می کند.
اشکال سنتتیک (ساختگی) اکسی توسین
گاهی متخصصان مراقبت سلامت از فرم های سنتتیک اکسی توسین—مانند Syntocinon® و Pitocin®—برای القای زایمان (وقتی دردها خودبه خود شروع نشده اند) یا برای تقویت و منظم تر کردن انقباض ها استفاده می کنند.
اکسی توسین مصنوعی همچنین برای تسریع خروج جفت (مرحله سوم زایمان) و کاهش خطر خونریزی شدید پس از زایمان به کار می رود. در راهنماهای معتبر، اکسی توسین جزء داروهای «یوتروتونیک» و درمان و پیشگیری خط اول خونریزی پس از زایمان معرفی شده است.
کارکرد هورمون اکسی توسین چیست؟
دو کارکرد جسمانی اصلی هورمون اکسی توسین عبارت اند از: تحریک انقباض های رحم در حین درد زایمان و زایمان، و تحریک انقباض سلول های عضلانی ریز اطراف مجاری شیر در پستان برای کمک به شیردهی پس از زایمان.
افزون بر این، هورمون اکسی توسین در مغز مانند یک پیام رسان شیمیایی عمل می کند و در رفتارهای انسانی و تعاملات اجتماعی نقش دارد؛ از جمله برانگیختگی جنسی، شناخت (بازشناسی چهره و نشانه ها)، اعتماد، دلبستگی عاشقانه و پیوند عاطفی مادر و نوزاد.
اثرات اکسی توسین بر مغز پیچیده است و پژوهش ها درباره نقش آن در اختلالاتی مانند اعتیاد، بی اشتهایی عصبی، اضطراب، اختلال طیف اوتیسم، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) همچنان ادامه دارد.
هورمون اکسی توسین چگونه روند زایمان را سریع تر می کند؟
هنگام زایمان، وقتی بدن جنین (معمولا سر) به دهانه رحم فشار می آورد، پیام های عصبی ناشی از این فشار به مغز می رسد و هیپوفیز پسین را تحریک می کند تا اکسی توسین را به خون آزاد کند. اکسی توسین به رحم می رسد و انقباض ها را آغاز و تقویت می کند.
این انقباض های رحمی خود باعث آزادسازی بیشتر اکسی توسین می شوند؛ در نتیجه شدت و دفعات انقباض ها افزایش می یابد. اکسی توسین همچنین تولید «پروستاگلاندین ها»—لیپیدهایی با اثرات شبیه هورمون—را بالا می برد که روند زایمان را پیش می برند و انقباض ها را قوی تر می کنند تا امکان زایمان طبیعی کامل فراهم شود.
مطابق مرورهای شواهد، تجویز به موقع اکسی توسین در مرحله سوم زایمان، بخشی از اقدامات مؤثر برای کاهش خطر خونریزی پس از زایمان است.
نکتهٔ کاربردی برای مادران: حفظ آرامش، تنفس منظم، همراهی فرد مورد اعتماد و محیط زایمانی حمایت گر می تواند هم زمان با اثرات هورمون اکسی توسین، هماهنگی انقباض ها را بهتر کند. برنامه ریزی از پیش با تیم مامایی/زایمانی درباره روش های غیردارویی تسکین درد (مانند راه رفتن، توپ زایمانی، ماساژ و حمام آب گرم) نیز کمک کننده است.
هورمون اکسی توسین چه تاثیری بر شیردهی می گذارد؟
پس از تولد نوزاد، هورمون اکسی توسین با منقبض کردن سلول های «مایواپیتلیال» در آلوئول ها و مجاری پستان، خروج شیر را تسهیل می کند. این انقباض ها شیر را درون بافت پستان به جریان می اندازند.
وقتی نوزاد سینه را می مکد، ترشح اکسی توسین باعث «رهاسازی شیر» می شود تا نوزاد بتواند تغذیه کند. تا وقتی مکیدن ادامه دارد، هیپوفیز به آزادسازی اکسی توسین ادامه می دهد و با پایان تغذیه، ترشح هورمون نیز متوقف می شود تا شیردهی بعدی آغاز گردد.
شروع زودهنگام شیردهی و «تماس پوست به پوست مادر و نوزاد در ساعت اول پس از تولد» با افزایش ترشح هورمون اکسی توسین، استقرار شیردهی را آسان تر، پیوند عاطفی را قوی تر و حتی نتایج سلامتی نوزاد را بهتر می کند.
نکات کاربردی شیردهی: تماس پوست به پوست، اصلاح پوزیشن و گرفتن صحیح پستان، تخلیه نسبتا کامل سینه ها در نوبت های تغذیه و حمایت اطرافیان از مادر، همگی با سازوکارهای هورمونی—به ویژه اکسی توسین—هم افزایی دارند و می توانند «رفلکس خروج شیر» را روان تر کنند.
اکسی توسین در مردان (Oxytocin in males)
در مردان، اکسی توسین در فرآیند انزال نقش دارد؛ به ویژه با انقباض «واز دِفران» که اسپرم و مایع منی را به جلو می راند. این هورمون همچنین بر تولید «تستوسترون» در بیضه ها اثر می گذارد.
هرچند محورهای هورمونی مردانه پیچیده اند، ولی پژوهش ها نشان می دهد اکسی توسین علاوه بر باروری، در رفتارهای اجتماعی و صمیمیت نیز دخیل است.
هورمون اکسی توسین چگونه ترشح می شود و سطح آن چگونه کنترل می گردد؟
اکسی توسین از معدود هورمون هایی است که «حلقه بازخورد مثبت» دارد؛ یعنی آزادسازی آن، اعمالی را رقم می زند که خود، آزادسازی بیشتر هورمون را تحریک می کند. بیشتر هورمون ها با «بازخورد منفی» عمل می کنند؛ یعنی پس از اثرگذاری، ترشح شان کاهش می یابد.
در زایمان، فشار جنین بر دهانه رحم، هیپوفیز را به ترشح اکسی توسین تحریک می کند و این روند تا تولد نوزاد ادامه می یابد. در شیردهی نیز مکیدن نوزاد، هیپوفیز را به آزادسازی اکسی توسین برای حرکت دادن شیر در بافت پستان تحریک می کند؛ این روند تا پایان شیردهی ادامه می یابد و با نوبت بعدی تغذیه دوباره آغاز می شود.
وقتی سطح هورمون اکسی توسین پایین باشد چه می شود؟
سطوح کمتر از حد طبیعی اکسی توسین نادر است. در صورت رخ دادن، ممکن است انقباض های رحمی در حین زایمان متوقف شوند یا «خروج شیر» پس از زایمان دچار اختلال گردد. یکی از علل—هرچند نادر—«پان هیپوپیچویتاریسم» است؛ حالتی که تقریبا همه هورمون های ترشحیِ هیپوفیز کمتر از حد طبیعی اند.
ارتباط هایی بین سطح پایین اکسی توسین و اختلال طیف اوتیسم یا علائم افسردگی گزارش شده است، اما پژوهش ها هنوز در حال بررسی اند و استفاده درمانی از اکسی توسین در این زمینه ها قطعی و معمول نیست. در هر صورت، ارزیابی دقیق باید توسط پزشک انجام شود و خوددرمانی با فرآورده های هورمونی توصیه نمی شود.
از سوی دیگر، در محیط های بالینی، اکسی توسین داروی انتخابی برای پیشگیری و یا درمان خونریزی پس از زایمان شناخته شده و جایگاه آن در راهنماهای معتبر تأیید شده است؛ تصمیم گیری درباره نوع و مقدار دارو کاملا پزشکی و وابسته به وضعیت مادر است.
وقتی سطح هورمون اکسی توسین بالا باشد چه می شود؟
داشتن سطوح بالاتر از حد طبیعی هورمون اکسی توسین در زنان بسیار نادر است و به آن «مسمومیت با اکسی توسین» گفته می شود. این وضعیت می تواند رحم را بیش فعال کند و به مرور باعث هیپرتروفی (افزایش تودهٔ عضلانی رحم) شود.
در چنین شرایطی، فضای داخل رحم محدود می شود و ادامهٔ بارداری دشوار می گردد، چون جا برای رشد جنین کافی نخواهد بود. برای پیشگیری از عوارض، پایش دقیق مادر و تنظیم دوز داروها (در صورت استفادهٔ درمانی از اکسی توسین) زیر نظر پزشک ضروری است.
اکسی توسین بالا در مردان و ارتباط با پروستات
در مردان، سطوح بالای هورمون اکسی توسین با بزرگی خوش خیم پروستات (BPH) ارتباط داده شده است. BPH حالتی است که در آن پروستات—غده ای به اندازهٔ یک گردو و متشکل از بافت غُدّی و عضلانی—بزرگ می شود.
پروستات بخشی از مجرای ادرار را در بر می گیرد؛ بنابراین وقتی پروستات بزرگ می شود، ادرار کردن سخت می گردد (جریان ضعیف، تکرر، یا احساس تخلیه نشدن کامل).
این وضعیت در بیش از نیمی از مردان بالای 60 سال دیده می شود و در صورت داشتن علائم ادراری باید به پزشک متخصص ارولوژی مراجعه کرد.
سخنی از نی نی تینی
هورمون اکسی توسین برای زایمان و شیردهی ضروری است. هرچند بالا یا پایین بودن غیرطبیعی آن نادر است، ممکن است پزشک یا ماما فرم مصنوعی اکسی توسین را برای شروع درد زایمان توصیه کند؛ این تصمیم می تواند به دلایل مختلفی باشد و لزومی ندارد به معنای کم کاری بدن شما در ساخت یا آزادسازی هورمون باشد.
اگر دربارهٔ زایمان، القای زایمان، یا شیردهی پرسشی دارید، حتما با پزشک یا ماما در میان بگذارید؛ آن ها برای راهنمایی و حمایت در کنار شما هستند.
شما چه تجربه ای از شیردهی یا زایمان در ارتباط با هورمون اکسی توسین داشته اید؟ اگر درباره القای زایمان، ایمنی مصرف اکسی توسین یا مدیریت شیردهی پرسشی دارید، همین جا مطرح کنید تا با هم بررسی کنیم. همچنین خوشحال می شوم نکته ها و تجربه های شخصی تان را برای راهنمایی مادران دیگر بنویسید.
