بیماری همولایتیک در نوزادان یکی از اختلالات خونی است که در آن، گلبول های قرمز نوزاد به دلیل واکنش ایمنی بدن مادر تخریب می شوند. این بیماری می تواند باعث کم خونی، زردی و در موارد شدید، آسیب به اندام های حیاتی شود. آگاهی از علت، علائم، تشخیص و درمان بیماری همولایتیک در نوزادان به مادران کمک می کند تا از بروز عوارض جدی پیشگیری کنند. در ادامه این مقاله در مورد این اختلال در نوزادان به طور کامل توضیح خواهیم داد.
بیماری همولایتیک در نوزادان چیست؟
بیماری همولایتیک در نوزادان یکی از اختلالات خونی در نوزادان تازه متولدشده است. در این بیماری، گلبول های قرمز خون نوزاد با سرعتی غیرطبیعی تخریب می شوند. این وضعیت در پزشکی با نام دیگر اریترُوبلاستوز فتالیس نیز شناخته می شود.
واژه ی «همولایتیک» به معنای تجزیه یا از بین رفتن گلبول های قرمز خون است.
واژه ی «اریترُوبلاستوز» یعنی تولید گلبول های قرمز نابالغ.
و واژه ی «فتالیس» به معنای جنینی یا مربوط به جنین است.
به زبان ساده تر، در این بیماری بدن نوزاد دچار نوعی واکنش ایمنی می شود که منجر به تخریب گلبول های قرمز و در نتیجه بروز کم خونی و زردی می شود.
علت بیماری همولایتیک در نوزادان چیست؟
هر انسان دارای گروه خونی خاصی (A، B، AB یا O) است و علاوه بر آن، دارای یک عامل دیگر به نام عامل Rh می باشد که می تواند مثبت یا منفی باشد.
بیماری همولایتیک در نوزادان معمولا زمانی اتفاق می افتد که گروه خونی و عامل Rh مادر با نوزاد متفاوت باشد.
به طور خاص، این بیماری زمانی شایع تر است که مادر Rh منفی و پدر Rh مثبت باشد. اگر نوزاد عامل Rh مثبت را از پدر به ارث ببرد، ممکن است هنگام تماس سلول های خونی او با خون مادر، بدن مادر این سلول ها را «بیگانه» تشخیص دهد.
این تماس معمولا در زمان زایمان و جدا شدن جفت رخ می دهد، اما ممکن است در مواردی مانند سقط جنین، افتادن شدید مادر یا انجام آزمایش های پیش از تولد (مانند آمنیوسنتز یا نمونه برداری از پرزهای جفتی) نیز اتفاق بیفتد. در این آزمایش ها سوزنی از دیواره شکم وارد رحم می شود تا نمونه ای از مایع یا بافت گرفته شود و این فرآیند می تواند باعث خون ریزی و تماس خونی بین مادر و جنین گردد.
در این وضعیت، سیستم ایمنی مادر Rh منفی، سلول های قرمز Rh مثبت نوزاد را بیگانه تشخیص داده و شروع به تولید پادتن (آنتی بادی) برای از بین بردن آن ها می کند. بدن مادر این پادتن ها را در حافظه ی ایمنی خود نگه می دارد تا در صورت بارداری دوباره با جنینی Rh مثبت، سریع تر واکنش نشان دهد. به این وضعیت حساس شدگی Rh یا Rh sensitization گفته می شود.
در بیشتر موارد، بارداری اول مشکلی ایجاد نمی کند، چون هنوز پادتن ها به میزان خطرناک تولید نشده اند. اما در بارداری های بعدی با جنین Rh مثبت، آنتی بادی های مادر از جفت عبور کرده و وارد بدن نوزاد می شوند. این پادتن ها با گلبول های قرمز نوزاد واکنش داده و آن ها را تخریب می کنند. در دوران بارداری، این وضعیت «اریترُوبلاستوز فتالیس» نام دارد و پس از تولد نوزاد، بیماری همولایتیک در نوزادان خوانده می شود.
چه نوزادانی در معرض خطر بیماری همولایتیک در نوزادان هستند؟
برخی شرایط احتمال بروز این بیماری را افزایش می دهند:
- اگر مادر Rh منفی باشد و نوزاد Rh مثبت، و درمان پیشگیرانه دریافت نکرده باشد.
- اگر مادر Rh منفی قبلا حساس شده باشد (مثلا در بارداری قبلی یا بر اثر آسیب یا آزمایش های تهاجمی در بارداری فعلی).
- آمارها نشان می دهد که این بیماری در نوزادان سفیدپوست حدود سه برابر شایع تر از نوزادان سیاه پوست است، اما این تفاوت ممکن است در مناطق مختلف جهان، از جمله ایران، متفاوت باشد.
علائم بیماری همولایتیک در نوزادان
علائم بیماری ممکن است در هر نوزاد کمی متفاوت باشد و بستگی به شدت تخریب گلبول های قرمز دارد.
در دوران بارداری:
مادر معمولا هیچ نشانه ی خاصی احساس نمی کند، اما در بررسی های دوران بارداری، پزشک ممکن است موارد زیر را مشاهده کند:
- زرد شدن مایع آمنیوتیک که نشانه افزایش ماده ای به نام بیلی روبین است (این ماده در اثر تجزیه ی گلبول های قرمز تولید می شود).
- بزرگ شدن کبد، طحال یا قلب جنین.
- تجمع مایع در شکم، ریه ها یا پوست سر جنین که به آن هیدروپس فتالیس (Hydrops Fetalis) گفته می شود و می تواند نشانه ی ورم شدید بدن جنین باشد.
پس از تولد نوزاد:
علائم بیماری همولایتیک در نوزادان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- رنگ پریدگی پوست به دلیل کمبود گلبول های قرمز (کم خونی).
- زردی پوست، چشم و بند ناف به دلیل افزایش بیلی روبین در خون. این زردی ممکن است بلافاصله پس از تولد دیده نشود، اما معمولا در طی 24 تا 36 ساعت ظاهر می شود.
- بزرگ شدن کبد و طحال.
- در موارد شدیدتر مانند هیدروپس فتالیس، بدن نوزاد متورم و رنگ پریده است و ممکن است دچار مشکل در تنفس شود.
تشخیص بیماری همولایتیک در نوزادان
پزشک معمولا بر اساس ترکیب گروه های خونی ناسازگار بین مادر و نوزاد، به این بیماری مشکوک می شود.
تشخیص می تواند پیش از تولد یا پس از تولد انجام گیرد.
پیش از تولد:
- آزمایش خون مادر: برای بررسی وجود آنتی بادی های Rh مثبت در خون.
- سونوگرافی: برای مشاهده بزرگ شدگی اندام ها یا تجمع مایع در بدن جنین.
- آمنیوسنتز: برای اندازه گیری میزان بیلی روبین در مایع آمنیوتیک؛ در این روش، سوزنی از طریق شکم وارد رحم شده و مقداری از مایع آمنیوتیک گرفته می شود.
- نمونه گیری از خون بند ناف جنین (Cordocentesis): در این روش نمونه ای از خون بند ناف گرفته و از نظر سطح بیلی روبین، وجود آنتی بادی و کم خونی بررسی می شود. در صورت لزوم، پزشک ممکن است تصمیم به انجام تزریق خون داخل رحمی (Intrauterine Transfusion) بگیرد.
پس از تولد:
- آزمایش خون بند ناف نوزاد: برای بررسی گروه خونی، Rh، شمارش گلبول های قرمز و وجود آنتی بادی ها.
- اندازه گیری بیلی روبین خون نوزاد برای ارزیابی شدت زردی.
درمان بیماری همولایتیک در نوزادان
درمان بسته به زمان تشخیص (پیش از تولد یا پس از آن) و شدت بیماری متفاوت است.
درمان در دوران بارداری:
- پایش مداوم (مانیتورینگ): پزشک با کمک سونوگرافی جریان خون جنین را بررسی می کند.
- تزریق خون داخل رحمی: در موارد شدید، گلبول های قرمز سالم از طریق سوزنی که از دیواره رحم عبور می کند، به ورید بند ناف نوزاد تزریق می شود. ممکن است برای جلوگیری از حرکت جنین از داروی آرام بخش استفاده شود و معمولا بیش از یک تزریق لازم است.
- زایمان زودرس: اگر وضعیت جنین وخیم شود، پزشک ممکن است با اطمینان از رشد کامل ریه ها، زایمان را القا کند تا از تشدید بیماری جلوگیری شود.
درمان بیماری همولایتیک در نوزادان پس از تولد:
- انتقال خون (Transfusion): در موارد کم خونی شدید برای افزایش گلبول های قرمز.
- تزریق مایعات داخل وریدی: برای کنترل فشار خون پایین.
- نوردرمانی (Phototherapy): نوزاد در زیر نور مخصوص قرار می گیرد تا بیلی روبین اضافی در پوست تجزیه و از بدن خارج شود.
- کمک به تنفس: در موارد دشواری تنفس، ممکن است از اکسیژن، ماده ی سورفکتانت (که باعث باز ماندن کیسه های هوایی ریه می شود) یا دستگاه تنفس مصنوعی استفاده شود.
- تعویض خون (Exchange Transfusion): در این روش خون حاوی بیلی روبین بالا از بدن نوزاد خارج و با خون تازه جایگزین می شود تا سطح بیلی روبین کاهش یافته و شمار گلبول های قرمز افزایش یابد. ممکن است نیاز به تکرار این روش باشد.
درمان بیماری همولایتیک در نوزادان با ایمونوگلوبولین وریدی (IVIG)
یکی از روش های نوین برای درمان بیماری همولایتیک در نوزادان استفاده از دارویی به نام ایمونوگلوبولین وریدی (Intravenous Immunoglobulin – IVIG) است.
این دارو از پلاسما یا بخش مایع خون انسان تهیه می شود و حاوی پادتن هایی (آنتی بادی) است که به تنظیم واکنش های سیستم ایمنی بدن کمک می کنند.
وقتی نوزاد دچار تخریب سریع گلبول های قرمز می شود، تزریق IVIG می تواند با تقویت سیستم ایمنی و جلوگیری از حمله به سلول های سالم، روند تخریب را کاهش دهد.
همچنین این درمان در کاهش میزان بیلی روبین خون نوزاد مؤثر است و می تواند خطر نیاز به تعویض خون را کم کند.
عوارض احتمالی بیماری همولایتیک در نوزادان
زمانی که پادتن های بدن مادر به گلبول های قرمز نوزاد حمله می کنند، سلول ها از بین می روند و تجزیه گلبول های قرمز (همولیز) رخ می دهد.
در اثر این تجزیه، ماده ای به نام بیلی روبین در بدن نوزاد تشکیل می شود. چون بدن نوزاد هنوز کامل رشد نکرده، توانایی دفع سریع بیلی روبین را ندارد. تجمع این ماده در خون و بافت ها منجر به زردی (یرقان) می شود و اگر مقدار آن زیاد شود، هیپربیلی روبینمی نام دارد.
از سوی دیگر، تجزیه ی مداوم گلبول های قرمز باعث کم خونی شدید (آنمی) می شود. در این حالت، بدن نوزاد تلاش می کند گلبول های جدید بسازد، اما سلول های جدید اغلب نابالغ بوده و کارایی لازم را ندارند. همین موضوع سبب بزرگ شدن کبد، طحال و مغز استخوان می شود.
شدت عوارض بیماری همولایتیک در نوزادان می تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد.
در دوران بارداری ممکن است جنین دچار موارد زیر شود:
- کم خونی خفیف، افزایش بیلی روبین و زردی: بخشی از بیلی روبین از طریق جفت دفع می شود، اما همیشه کافی نیست.
- کم خونی شدید: در این حالت، کبد و طحال بیش از حد بزرگ می شوند و سایر اندام ها نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند.
- هیدروپس فتالیس: زمانی رخ می دهد که اندام های حیاتی جنین دیگر قادر به جبران کم خونی نیستند. قلب جنین ضعیف می شود و مقدار زیادی مایع در بدن او جمع می گردد. متأسفانه در موارد شدید، این وضعیت می تواند منجر به مرگ جنین در رحم شود.
پس از تولد نوزاد:
- هیپربیلی روبینمی و زردی شدید: کبد نوزاد قادر نیست حجم زیاد بیلی روبین را دفع کند و در نتیجه بزرگ می شود. نوزاد همچنان کم خون باقی می ماند.
- کرنیکتروس (Kernicterus): خطرناک ترین پیامد بیماری است که در اثر ورود بیلی روبین زیاد به مغز ایجاد می شود. این وضعیت می تواند باعث تشنج، آسیب مغزی، ناشنوایی دائمی یا حتی مرگ نوزاد شود.
به همین دلیل، درمان و پیگیری سریع بیماری اهمیت حیاتی دارد.
پیشگیری از بیماری همولایتیک در نوزادان
خبر خوب این است که بیماری همولایتیک در نوزادان قابل پیشگیری است.
در اوایل بارداری، تقریبا تمام زنان آزمایش خون می دهند تا گروه خونی و عامل Rh آن ها مشخص شود.
اگر مادر Rh منفی باشد و هنوز حساس نشده باشد، پزشک دارویی به نام ایمونوگلوبولین Rh (RhoGAM) تجویز می کند. این دارو از واکنش سیستم ایمنی مادر نسبت به سلول های Rh مثبت نوزاد جلوگیری می کند و مانع از تولید پادتن های مخرب می شود.
- معمولا RhoGAM در هفته ی 28 بارداری تزریق می شود.
- اگر پس از تولد مشخص شود نوزاد Rh مثبت است، باید تا 72 ساعت پس از زایمان یک دوز دیگر از دارو تزریق شود.
- در صورتی که نوزاد Rh منفی باشد، تزریق دوم نیاز نیست.
این روش پیشگیرانه یکی از مؤثرترین اقدامات برای جلوگیری از بروز بیماری همولایتیک در نوزادان است و امروزه در بیشتر مراکز درمانی ایران نیز انجام می شود.
نکات کلیدی درباره بیماری همولایتیک در نوزادان
- این بیماری زمانی رخ می دهد که گلبول های قرمز نوزاد با سرعت زیاد تخریب شوند.
- معمولا زمانی ایجاد می شود که مادر Rh منفی و پدر Rh مثبت باشد.
- اگر مادر قبلا نسبت به Rh مثبت حساس شده باشد، سیستم ایمنی او پادتن هایی تولید می کند که به گلبول های قرمز نوزاد حمله می کنند.
- این واکنش باعث کم خونی، زردی و در موارد شدید، آسیب مغزی نوزاد می شود.
- پیشگیری با تزریق RhoGAM در دوران بارداری می تواند از بروز بیشتر این مشکلات جلوگیری کند.
توصیه های کاربردی برای مادران
برای اینکه از روند درمان و پیگیری بیماری فرزند خود بیشترین بهره را ببرید، بهتر است به نکات زیر توجه کنید:
- هدف از هر ویزیت پزشکی را بدانید. قبل از مراجعه، فهرستی از پرسش های خود را آماده کنید.
- در هر جلسه، نام داروها، روش های درمانی و دستورالعمل های پزشک را یادداشت کنید.
- علت تجویز هر دارو یا آزمایش را بپرسید و مطمئن شوید از فواید و عوارض احتمالی آن آگاه هستید.
- در مورد گزینه های درمانی جایگزین نیز با پزشک مشورت کنید.
- از پزشک بخواهید توضیح دهد اگر درمان انجام نشود، چه پیامدهایی ممکن است پیش بیاید.
- اگر برای ویزیت بعدی وقت تعیین شد، تاریخ و هدف آن را یادداشت کنید.
- حتما بدانید چگونه می توانید در خارج از ساعات کاری با پزشک یا بیمارستان تماس بگیرید تا در صورت بروز شرایط اضطراری، بتوانید راهنمایی بگیرید.
سخنی از نی نی تینی
اگر باردار هستید یا قصد بارداری دارید، حتما در همان مراحل ابتدایی بارداری آزمایش گروه خونی و Rh را انجام دهید و در صورت نیاز، تزریق RhoGAM را به تعویق نیندازید. این کار ساده می تواند از بروز یکی از خطرناک ترین بیماری های نوزادی جلوگیری کند.
همچنین اگر نوزادتان علائم زردی، رنگ پریدگی یا بی حالی دارد، بدون تأخیر به پزشک مراجعه کنید تا در صورت نیاز، درمان آغاز شود.
آیا شما یا یکی از اطرافیانتان تجربه ی تزریق RhoGAM یا بیماری همولایتیک در نوزادان را داشته اید؟
تجربه و پرسش های خود را در بخش دیدگاه ها با ما و دیگر مادران در میان بگذارید تا بتوانیم با هم به آگاهی بیشتر و آرامش خاطر برسیم.
