نقص مادرزادی قلب در نوزادان

نقص مادرزادی قلب در نوزادان چیست؟

نقص مادرزادی قلب در نوزادان به مشکلی در ساختار قلب گفته می شود که نوزاد از بدو تولد با آن به دنیا می آید. این نقص ها می توانند خفیف و بدون نیاز به درمان خاصی باشند، یا برعکس، پیچیده و نیازمند مراقبت های پزشکی دقیق و گاه جراحی های متعدد طی سال های اولیه زندگی باشند.

برخی از این ناهنجاری ها به قدری ساده اند که حتی ممکن است خانواده متوجه آن نشود، اما انواع پیچیده تر، معمولا خیلی زود تشخیص داده می شوند و ممکن است کودک نیاز به چند جراحی در طی چند سال داشته باشد تا عملکرد قلبش به حالت پایدارتری برسد.

علائم نقص مادرزادی قلب در نوزادان

نقص های شدید مادرزادی قلبی، اغلب در روزهای اول تولد یا در ماه های ابتدایی زندگی نوزاد تشخیص داده می شوند. در این موارد، علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• رنگ پریدگی یا آبی شدن لب ها، زبان یا ناخن ها (در نوزادانی با پوست روشن، این تغییر رنگ بیشتر قابل مشاهده است).
• تنفس سریع و سطحی حتی در حالت استراحت.
• تورم در نواحی مختلف بدن مانند پاها، شکم یا اطراف چشم ها.
• مشکل در شیر خوردن یا کوتاه شدن نفس هنگام تغذیه که باعث افزایش وزن ناکافی یا کاهش وزن می شود.

در برخی نوزادان، علائم خفیف تر ممکن است تا سنین بالاتر کودکی تشخیص داده نشوند. این کودکان ممکن است نشانه هایی از جمله موارد زیر را داشته باشند:

• تنگی نفس در زمان بازی یا فعالیت های جسمی.
• خستگی زودهنگام حتی با تحرک سبک.
• غش کردن یا بی حالی هنگام فعالیت.
• ورم در دست ها، مچ پا یا کف پا.

قلب سالم چطور کار می کند؟

برای درک بهتر CHD، بهتر است ابتدا بدانیم که قلب سالم چگونه کار می کند.

قلب به طور طبیعی دارای چهار حفره است:

• دو حفره بالایی به نام دهلیز ها (دهلیز راست و چپ)
• دو حفره پایینی به نام بطن ها (بطن راست و چپ)

قلب با استفاده از دو سمت خود، خون را به دو مسیر متفاوت هدایت می کند:

• سمت راست قلب، خون را به سمت ریه ها می فرستد از طریق رگ هایی که به آنها شریان های ریوی می گویند.
• در ریه ها، خون با اکسیژن غنی می شود و از طریق وریدهای ریوی به سمت چپ قلب بازمی گردد.
• سمت چپ قلب، خون اکسیژن دار را از طریق شریان اصلی بدن یعنی آئورت به سراسر بدن پمپاژ می کند.

نقص مادرزادی قلب در نوزادان چگونه شکل می گیرد؟

در شش هفته اول بارداری، قلب جنین شروع به تشکیل و تپش می کند. در این دوران حساس، رگ های اصلی ورودی و خروجی قلب نیز به تدریج شکل می گیرند. هرگونه اختلال در تکامل ساختار قلب در این مرحله می تواند منجر به نقص مادرزادی قلبی شود.

پزشکان هنوز دقیق نمی دانند که چرا بسیاری از این نقص ها ایجاد می شوند. اما احتمال می دهند که عوامل زیر در آن نقش داشته باشند:

• تغییرات ژنتیکی یا سابقه خانوادگی بیماری قلبی
• مصرف برخی داروها در دوران بارداری
• بیماری های زمینه ای مادر مثل دیابت کنترل نشده
• عوامل محیطی و سبک زندگی مانند قرار گرفتن در معرض دود سیگار یا آلودگی هوا

انواع نقص مادرزادی قلب در نوزادان

CHD به طور کلی به چند دسته تقسیم می شوند. در ادامه با برخی از رایج ترین آن ها آشنا می شویم:

تغییر در مسیر ارتباطی قلب یا رگ های خونی (ارتباط غیرطبیعی)

در این نوع نقص، ارتباط بین بخش های مختلف قلب یا رگ های اصلی به صورت غیرطبیعی شکل گرفته است. این مسئله باعث می شود که خون کم اکسیژن و خون پر اکسیژن با هم ترکیب شوند و در نتیجه، میزان اکسیژنی که به بدن می رسد، کاهش یابد.

این حالت، فشار زیادی به قلب و ریه ها وارد می کند.

انواع رایج CHD شامل موارد زیر است:

• نقص دیواره بین دهلیزها (ASD): سوراخی بین دو دهلیز قلب که باعث مخلوط شدن خون می شود.
• نقص دیواره بین بطن ها (VSD): سوراخی در دیواره ای که دو بطن را از هم جدا می کند.
• بازماندگی مجرای شریانی (PDA): رگی که در دوران جنینی بین آئورت و شریان ریوی باز است، باید پس از تولد بسته شود. اگر باز بماند، خون به اشتباه جریان می یابد.
• اتصال غیرطبیعی وریدهای ریوی (TAPVC یا PAPVC): در این حالت، رگ هایی که خون اکسیژن دار را از ریه به قلب می رسانند، به جای وصل شدن به دهلیز چپ، به محل اشتباهی وصل می شوند.

مشکلات مادرزادی دریچه های قلب

دریچه های قلب مانند دروازه هایی هستند که جریان خون را بین حفره های قلب و رگ ها کنترل می کنند. اگر این دریچه ها به درستی باز یا بسته نشوند، جریان خون دچار اختلال می شود.

مشکلات رایج دریچه ای عبارتند از:

• تنگی دریچه آئورت در نوزادان (Aortic Stenosis): ممکن است نوزاد با دریچه ای که به جای سه لت، یک یا دو لت دارد به دنیا بیاید. این باعث می شود دریچه به درستی باز نشود و قلب مجبور شود سخت تر کار کند. در نتیجه، قلب بزرگ و ضخیم تر می شود.
• تنگی دریچه ریوی (Pulmonary Stenosis): در این حالت، دریچه ریوی به طور کامل باز نمی شود و گردش خون کند می شود.
• ناهنجاری ابشتین (Ebstein’s Anomaly): در این مورد، دریچه سه لتی که بین دهلیز راست و بطن راست قرار دارد، شکل غیرطبیعی دارد و معمولا دچار نشتی خون می شود.

ترکیبی از نقص های مادرزادی قلب

برخی نوزادان با ترکیبی از چند نوع CHD متولد می شوند. این نقص های پیچیده ممکن است باعث تغییرات شدید در جریان خون یا حتی عدم تکامل کامل برخی حفره های قلبی شوند.

نمونه هایی از این ناهنجاری های پیچیده شامل موارد زیر هستند:

• تتراولوژی فالوت (Tetralogy of Fallot)
  این بیماری شامل چهار نقص اصلی قلبی است:

1. سوراخی بین بطن های راست و چپ
2. ضخیم شدن عضله دیواره بطن راست
3. تنگی مسیر بین بطن راست و سرخرگ ریوی
4. قرارگیری غیرطبیعی آئورت که ممکن است بخشی از آن به بطن راست متصل باشد

این ترکیب باعث کاهش اکسیژن رسانی به بدن شده و نوزاد ممکن است در ظاهر رنگ پریده یا متمایل به آبی به نظر برسد.

• آترزی دریچه ریوی (Pulmonary Atresia)
  در این حالت، دریچه ای که باید اجازه خروج خون از قلب به ریه ها را بدهد به درستی شکل نگرفته است. به همین دلیل خون نمی تواند به مسیر طبیعی خود برای دریافت اکسیژن از ریه ها حرکت کند.
• آترزی دریچه سه لتی (Tricuspid Atresia)
  در این نوع نقص، دریچه سه لتی که باید بین دهلیز راست و بطن راست باشد، به طور کامل شکل نگرفته و به جای آن، بافتی جامد وجود دارد. این وضعیت باعث می شود که بطن راست تکامل نیافته باقی بماند و خون رسانی به ریه ها مختل شود.
• جابجایی شریان های بزرگ (Transposition of the Great Arteries)
  در این نقص نادر اما خطرناک، دو سرخرگ اصلی که از قلب خارج می شوند جابه جا شده اند.

• • نوع اول: جابجایی کامل (D-TGA) که معمولا در دوران بارداری یا بلافاصله پس از تولد تشخیص داده می شود.
  • نوع دوم: جابجایی چپ گرد (L-TGA) که نادرتر است و ممکن است علائم آن تا مدتی بروز نکند.

• سندرم قلب چپ هیپوپلاستیک (Hypoplastic Left Heart Syndrome)
  در این شرایط، بخش چپ قلب به طور کامل شکل نگرفته یا بسیار ضعیف است. در نتیجه، این قسمت نمی تواند به درستی خون را به سایر نقاط بدن پمپاژ کند و نوزاد به کمک فوری نیاز دارد.

عوامل خطر نقص مادرزادی قلب در نوزادان

بسیاری از CHD ها در مراحل اولیه بارداری و در زمان شکل گیری اولیه قلب جنین رخ می دهند. در بیشتر موارد، دلیل قطعی این اختلالات مشخص نیست، اما برخی عوامل خطر شناخته شده وجود دارند که احتمال بروز این مشکلات را افزایش می دهند.

مهم ترین عوامل خطر عبارتند از:

• سرخجه (روبلا)
  ابتلا به بیماری سرخجه در دوران بارداری می تواند روند تکامل قلب جنین را تحت تأثیر قرار دهد. پیش از بارداری، با یک آزمایش خون می توان مشخص کرد که آیا مادر به این ویروس مصون است یا نه. واکسیناسیون قبل از بارداری راهی موثر برای پیشگیری از این خطر است.
• دیابت
  کنترل دقیق قند خون قبل و حین بارداری می تواند احتمال نقص مادرزادی قلبی را کاهش دهد. دیابت بارداری معمولا با افزایش ریسک بیماری قلبی همراه نیست، اما دیابت مزمن کنترل نشده خطر بیشتری دارد.
• مصرف برخی داروها
  داروهایی مانند لیتیم (مورد استفاده در اختلال دوقطبی) یا ایزوترتینوئین (برای درمان آکنه شدید) می توانند موجب بروز نقص های مادرزادی شوند. پیش از بارداری باید حتما فهرست کامل داروهای مصرفی به پزشک ارائه شود.
• نوشیدن الکل در بارداری
  مصرف الکل در دوران بارداری می تواند احتمال ابتلای جنین به ناهنجاری های قلبی را بالا ببرد.
• سیگار کشیدن
  سیگار یا حتی قرار گرفتن در معرض دود سیگار در دوران بارداری می تواند خطر نقص مادرزادی قلب در نوزادان را افزایش دهد.
• ژنتیک و سابقه خانوادگی
  برخی ناهنجاری های قلبی می توانند به صورت ارثی منتقل شوند. همچنین، سندرم هایی مانند سندرم داون اغلب با مشکلات مادرزادی قلبی همراه هستند.

عوارض نقص مادرزادی قلب در نوزادان

در برخی موارد، نوزاد یا کودک دچار عوارضی طولانی مدت یا فوری به دلیل نقص مادرزادی قلب می شود. این عوارض ممکن است حتی سال ها پس از درمان نیز بروز پیدا کنند.

عوارض احتمالی CHD شامل موارد زیر هستند:

• نارسایی قلبی (Congestive Heart Failure)
  نارسایی قلبی در نوزادان یک عارضه جدی که ممکن است در نوزادانی با نقص های شدید رخ دهد. علائم شامل تنفس سخت و سریع، ناله کردن هنگام تنفس و عدم افزایش وزن مناسب است.
• اندوکاردیت (التهاب لایه داخلی قلب و دریچه ها)
  اگر درمان نشود، این عفونت می تواند باعث آسیب به دریچه های قلب یا حتی سکته شود. پزشکان ممکن است برای پیشگیری، آنتی بیوتیک قبل از درمان های دندان پزشکی تجویز کنند.
• بی نظمی ضربان قلب (آریتمی قلبی در نوزادان)
  عمل های جراحی برای اصلاح نقص ها ممکن است با ایجاد بافت اسکار، موجب اختلال در سیستم هدایت الکتریکی قلب شوند که باعث تپش زیاد، کند یا نامنظم قلب می شود.
• تأخیر در رشد و تکامل
  کودکان با نقص قلبی شدید معمولا نسبت به هم سالان خود رشد کندتری دارند. همچنین ممکن است در صحبت کردن یا راه رفتن، تأخیر داشته باشند.
• سکته مغزی
  در موارد نادر، نقص قلبی می تواند اجازه دهد که لخته خون از قلب عبور کند و به مغز برسد، که منجر به سکته می شود.
• اختلالات سلامت روان
  کودکانی که محدودیت حرکتی یا رشد دارند، ممکن است به مرور دچار اضطراب یا استرس شوند. حتما در صورت نگرانی درباره وضعیت روحی کودک، با متخصص سلامت روان مشورت کنید.

آیا نقص مادرزادی قلب در نوزادان قابل پیشگیری است؟

از آنجا که دلیل دقیق بسیاری از این ناهنجاری ها ناشناخته است، پیشگیری کامل ممکن نیست. با این حال، برخی اقدامات می تواند احتمال بروز این مشکلات را کاهش دهد، به ویژه اگر در خانواده سابقه بیماری قلبی وجود دارد.

اقدامات مؤثر برای پیشگیری عبارتند از:

• مراقبت پیش از تولد (Prenatal Care)
  انجام معاینات منظم در دوران بارداری، نقش مهمی در حفظ سلامت مادر و جنین دارد.
• مصرف مکمل فولیک اسید در بارداری
  دریافت روزانه 400 میکروگرم اسید فولیک از طریق مولتی ویتامین، نه تنها از نقص های مغز و نخاع جلوگیری می کند، بلکه احتمال نقص قلبی را نیز کاهش می دهد.
• پرهیز از الکل و دخانیات
  عدم مصرف این مواد و حتی پرهیز از قرار گرفتن در معرض دود سیگار برای سلامت قلب جنین ضروری است.
• واکسیناسیون علیه سرخجه
  واکسن روبلا قبل از بارداری به جلوگیری از اختلالات قلبی ناشی از این ویروس کمک می کند.
• کنترل قند خون در صورت ابتلا به دیابت
  مشورت با پزشک برای کنترل دقیق قند خون پیش از بارداری، نقش مهمی در کاهش ریسک ناهنجاری های قلبی دارد.
• مدیریت بیماری های مزمن دیگر
  در صورت ابتلا به بیماری های مزمن، برنامه ریزی درمانی مناسب باید با پزشک صورت گیرد.
• پرهیز از مواد شیمیایی مضر
  در دوران بارداری بهتر است از قرار گرفتن در معرض رنگ ها، شوینده های قوی یا بوی مواد صنعتی خودداری کنید.
• اطلاع رسانی درباره داروهای مصرفی
  حتما تمام داروهای مصرفی خود، حتی آنهایی که بدون نسخه تهیه می شوند، به پزشک اطلاع دهید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

نقص های شدید مادرزادی قلبی معمولا قبل از تولد یا بلافاصله بعد از آن شناسایی می شوند، به ویژه اگر نوزاد تحت مراقبت های منظم بارداری و بررسی های سونوگرافی قرار گرفته باشد. با این حال، اگر هر کدام از علائم بالا را در نوزاد یا کودک خود مشاهده کردید، حتما با پزشک متخصص کودکان یا فوق تخصص قلب کودکان تماس بگیرید.