میکروسفالی چیست؟
میکروسفالی یک اختلال رشدی نادر است که در آن اندازه سر نوزاد کوچک تر از حد طبیعی برای سن و جثه او است. ممکن است این وضعیت در هنگام تولد کاملا مشخص باشد یا در ماه ها و سال های ابتدایی زندگی نوزاد، به تدریج خود را نشان دهد. علت اصلی کوچک بودن جمجمه، کاهش رشد مغز یا رشد ناقص آن است؛ چرا که اندازه جمجمه مستقیما به رشد مغز وابسته است.
در دوران بارداری و همچنین دوران نوزادی، مغز کودک به طور طبیعی باید رشد کند. اما در میکروسفالی، این رشد یا به تعویق می افتد یا متوقف می شود، که در نهایت باعث کوچکی غیرعادی سر می شود.
میکروسفالی چه علائمی دارد؟
مهم ترین نشانه میکروسفالی، کوچک بودن اندازه سر نوزاد نسبت به حد طبیعی است. اما این تنها علامت نیست و گاهی مشکلات دیگری نیز همراه با آن دیده می شود که شدت آن ها می تواند از خفیف تا شدید متفاوت باشد. برخی از این علائم عبارت اند از:
- تشنج یا صرع
- اختلال در رشد شناختی (مثل حافظه، یادگیری یا تمرکز)
- تاخیر رشدی در مهارت هایی مثل حرف زدن، ایستادن یا راه رفتن
- مشکلات در تعادل، حرکت یا هماهنگی اندام ها
- مشکلات در بلع یا تغذیه
- کاهش شنوایی یا بینایی
برخی از کودکان ممکن است هیچ علامت خاصی جز کوچکی سر نداشته باشند، اما در موارد شدید، این علائم می توانند تهدیدکننده زندگی نیز باشند.
آیا میکروسفالی بر رشد ظاهری کودک هم تأثیر می گذارد؟
بله، یکی از تغییرات قابل توجه در کودک مبتلا به میکروسفالی این است که با گذشت زمان، صورت کودک به رشد خود ادامه می دهد اما جمجمه نه؛ در نتیجه ظاهر چهره نسبت به اندازه سر، بزرگ تر به نظر می رسد. از دیگر تغییرات جسمی که ممکن است دیده شود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پیشانی عقب رفته یا صاف
- پوست سر شل و چروکیده
- کمتر بودن وزن از حد طبیعی برای سن کودک
انواع میکروسفالی
میکروسفالی به دو نوع اصلی تقسیم می شود:
-
میکروسفالی اولیه (مادرزادی):
در این حالت، نوزاد از همان بدو تولد دارای سر کوچک است. این نوع معمولا به دلایل ژنتیکی یا مشکلات در رشد جنین در رحم مادر به وجود می آید.
-
میکروسفالی ثانویه (اکتسابی):
در این حالت، اندازه سر نوزاد در بدو تولد طبیعی است اما در ماه ها یا سال های بعدی، روند رشد سر متوقف می شود و اندازه آن نسبت به سن کودک کوچک تر باقی می ماند.
شیوع میکروسفالی چقدر است؟
میکروسفالی یک اختلال نادر است. بر اساس تحقیقات، در برخی کشورها از جمله آمریکا، حدود از هر 800 تا 5000 نوزاد ممکن است یکی به این عارضه مبتلا شود. البته این آمار بسته به کشور، شرایط بهداشتی و میزان پیشگیری از عوامل خطر، متفاوت است. در کشورهایی که مراقبت های دوران بارداری ضعیف است یا آلودگی های زیست محیطی بیشتر وجود دارد، شیوع ممکن است بالاتر باشد.
علت میکروسفالی چیست؟
میکروسفالی معمولا به دلیل رشد ناقص مغز یا اختلال در روند طبیعی رشد مغز کودک به وجود می آید. دلایل مختلفی می توانند زمینه ساز این مشکل شوند:
- اختلالات ژنتیکی مانند سندرم داون یا تغییرات ژنتیکی ناشناخته
- کمبود اکسیژن مغزی قبل، حین یا بعد از تولد (آسیب هیپوکسی یا آنوکسیک)
- جوش خوردگی زودهنگام استخوان های جمجمه (کرانیوسینوستوز)
- عفونت های ویروسی در دوران بارداری مانند سرخجه، توکسوپلاسموز، ویروس سایتومگالو یا ویروس زیکا
- ضربه مغزی یا آسیب های وارده به مغز
عوامل خطر در بروز میکروسفالی
برخی عوامل در دوران بارداری می توانند خطر ابتلا به میکروسفالی را افزایش دهند. این عوامل عبارت اند از:
- مصرف الکل یا مواد مخدر توسط مادر در دوران بارداری
- مسمومیت با فلزات سنگین مانند جیوه یا سرب
- دیابت بارداری کنترل نشده
- سوءتغذیه یا کمبود مواد مغذی
- بیماری های متابولیکی مانند فنیل کتونوریا
- عفونت های مادرزادی
این عوامل می توانند رشد طبیعی مغز جنین را مختل کرده و منجر به تولد نوزادی با میکروسفالی شوند.
آیا میکروسفالی قابل درمان است؟
پاسخ این پرسش بستگی به شدت علائم و علت اصلی ایجادکننده میکروسفالی دارد. در حال حاضر، هیچ درمان قطعی برای افزایش اندازه سر وجود ندارد، اما با مراقبت های حمایتی، توانبخشی و پایش مداوم می توان به بهبود کیفیت زندگی کودک کمک کرد. بسیاری از کودکان مبتلا به میکروسفالی، به پشتیبانی مادام العمر در زمینه های یادگیری، گفتار، فیزیوتراپی یا کاردرمانی نیاز دارند.
چگونه می توان میکروسفالی را تشخیص داد؟
روش های تشخیص قبل و بعد از تولد
گاهی اوقات، پزشک می تواند پیش از تولد نوزاد و در دوران بارداری، با استفاده از سونوگرافی، میکروسفالی را تشخیص دهد. این تشخیص معمولا در اواخر سه ماهه دوم یا سوم بارداری انجام می شود.
اما در اغلب موارد، تشخیص نهایی در 24 ساعت اول پس از تولد صورت می گیرد. پزشک ابتدا دور سر نوزاد را اندازه گیری می کند و سپس این عدد را با استانداردهای رشد متناسب با سن، قد و وزن نوزاد مقایسه می نماید.
در مواردی که میکروسفالی از نوع اکتسابی باشد، یعنی در بدو تولد سر نوزاد اندازه طبیعی داشته اما بعدا کوچک شدن آن آشکار شده، تشخیص معمولا در ماه های نخست نوزادی انجام می شود. پزشک در این شرایط ضمن بررسی جسمی و اندازه گیری مجدد دور سر، ممکن است درباره رسیدن کودک به مهارت های رشدی مثل سینه خیز رفتن، ایستادن یا راه رفتن نیز سؤال کند.
درصد محیط دور سر یعنی چه؟
برای درک بهتر وضعیت رشد سر نوزاد، پزشکان از مفهومی به نام درصد محیط دور سر استفاده می کنند. این درصد عددی بین 1 تا 100 است که نشان می دهد سر نوزاد در مقایسه با سایر نوزادان در چه سطحی قرار دارد.
برای اینکه نوزاد به عنوان مبتلا به میکروسفالی تشخیص داده شود، باید دور سر او در صدک سوم یا پایین تر باشد. یعنی تنها 3٪ از نوزادان اندازه سر کوچک تری دارند و 97٪ دیگر، دور سر بزرگ تری دارند.
چه آزمایش هایی برای تشخیص میکروسفالی انجام می شود؟
اگر پزشک به میکروسفالی مشکوک شود، علاوه بر اندازه گیری دور سر، ممکن است از آزمایش های زیر نیز استفاده کند:
- تصویربرداری مغزی مانند سونوگرافی از سر یا MRI
- آزمایش خون برای بررسی اختلالات ژنتیکی یا بیماری های زمینه ای
میکروسفالی چگونه درمان می شود؟
آیا میکروسفالی قابل درمان است؟
میکروسفالی درمان قطعی ندارد، اما با روش هایی می توان علائم و مشکلات ناشی از آن را مدیریت کرد. هدف اصلی درمان، کمک به کودک برای رسیدن به بهترین وضعیت رشدی و جسمی ممکن است. برخی از اقدامات درمانی عبارت اند از:
- درمان بیماری های زمینه ای مرتبط
- خدمات توانبخشی برای رشد حرکتی و ذهنی کودک
- گفتاردرمانی، کاردرمانی و فیزیوتراپی
- برنامه های آموزشی حمایتی در مدرسه
- دارودرمانی برای کنترل تشنج
پیش از شروع درمان، مخصوصا داروهای جدید، بهتر است با پزشک درباره عوارض جانبی احتمالی مشورت کنید. آگاهی والدین از علائم هشداردهنده، نقش مهمی در کاهش عوارض دارد.
پیش آگهی میکروسفالی و چشم انداز آینده
اگر فرزندم میکروسفالی دارد، باید چه انتظاری داشته باشم؟
گرچه برای میکروسفالی درمان کامل وجود ندارد، اما خدمات درمانی و حمایتی می توانند به کودک کمک کنند تا زندگی بهتری داشته باشد. میزان تأثیر میکروسفالی بر زندگی کودک، معمولا با گذشت زمان و رشد او مشخص می شود. پزشکان با پیگیری منظم وضعیت کودک، از دوران نوزادی تا کودکی، می توانند از بروز عوارض جدی جلوگیری کنند.
معمولا تیم درمانی کودک شامل متخصص کودکان، نورولوژیست (پزشک مغز و اعصاب) و متخصصان توانبخشی است تا از جنبه های مختلف به سلامت و کیفیت زندگی کودک رسیدگی شود.
امید به زندگی در کودکان مبتلا به میکروسفالی
امید به زندگی در کودکان مبتلا به میکروسفالی بسته به شدت بیماری متفاوت است. در برخی موارد، کودک هیچ عارضه جدی ندارد و می تواند زندگی طبیعی و طولانی داشته باشد. اما در موارد شدیدتر، به ویژه زمانی که عملکرد مغز تحت تأثیر قرار گرفته باشد، ممکن است طول عمر کودک کاهش یابد.
آیا می توان از بروز میکروسفالی پیشگیری کرد؟
بله، مادران می توانند با مراقبت مناسب در دوران بارداری، احتمال ابتلای جنین به میکروسفالی را کاهش دهند. برخی از نکات پیشگیرانه شامل موارد زیر است:
- داشتن رژیم غذایی متعادل و سالم
- کنترل بیماری های زمینه ای مانند دیابت
- پرهیز از تماس با مواد سمی مثل سرب یا جیوه
- پیگیری منظم مراقبت های دوران بارداری و انجام آزمایش ها و سونوگرافی های لازم
پیشنهاد می شود مادران حتما با پزشک خود درباره شیوه های حفظ سلامت خود و جنین مشورت کنند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر کودک شما دارای هر یک از علائم زیر است، باید حتما به پزشک مراجعه کنید:
- تاخیر در رسیدن به مهارت های رشدی مثل نشستن یا حرف زدن
- بی توجهی به صدا یا اسم خود
- مشکل در غذا خوردن یا بلع
- بی توجهی به اشیای متحرک یا دنبال نکردن با چشم
- بروز تشنج (در این صورت فورا با اورژانس تماس بگیرید)
پرسش هایی که می توانید از پزشک بپرسید
- آیا نوع میکروسفالی فرزندم شدید است؟
- این بیماری چه تأثیری بر رشد ذهنی و جسمی کودک خواهد داشت؟
- آیا باید کودک را در برنامه های آموزشی ویژه ثبت نام کنم؟
- آیا داروهایی که تجویز کرده اید عوارض خاصی دارند؟
- نشانه های خطرناک یا هشداردهنده ای وجود دارد که باید مراقبشان باشم؟
سخنی از نی نی تینی
شنیدن اینکه نوزادتان به میکروسفالی مبتلاست، می تواند دلهره آور باشد. اما نگران نباشید؛ تیم درمانی و پزشک کودک در کنار شما هستند تا روند رشد فرزندتان را به دقت پیگیری کرده و خدمات لازم را ارائه دهند. اگر احساس کردید کودک تان در رسیدن به مراحل رشد مثل راه رفتن یا صحبت کردن تأخیر دارد، هر چه زودتر اقدام به پیگیری کنید. مداخله زودهنگام می تواند در بهبود آینده کودک نقش تعیین کننده ای داشته باشد.
اگر شما هم تجربه ای در زمینه میکروسفالی در نوزاد یا کودک خود دارید یا سوالی ذهن تان را مشغول کرده، لطفا در بخش نظرات با ما در میان بگذارید. مشارکت شما می تواند به دیگر مادران کمک کند تا با این مسیر بهتر آشنا شوند.
ما اینجا هستیم تا در کنار شما، قدم به قدم پیش برویم.
