مجرای شریانی باز یکی از مشکلات قلبی شایع در برخی نوزادان است؛ به ویژه نوزادانی که زودتر از موعد به دنیا می آیند. در این حالت، گردش خون بین قلب و ریه ها دچار اختلال می شود و ممکن است نوزاد با تنفس دشوار یا علائم دیگر روبه رو شود. در بسیاری از موارد، این مشکل به صورت طبیعی در همان روزهای ابتدایی زندگی نوزاد بسته می شود. اما اگر این اتفاق نیفتد، پزشکان با روش هایی مانند دارودرمانی، کاتتریزاسیون و جراحی، جریان خون را به حالت طبیعی برمی گردانند.
در مجرای شریانی باز، وجود یک مسیر کوچک باعث می شود مقدار بیشتری خون از آئورت وارد شریان های ریه نوزاد شود. همین موضوع می تواند قلب را وادار کند بیش از حد معمول کار کند و فشار بیشتری بر ریه ها وارد شود.
مجرای شریانی باز چیست؟
مجرای شریانی باز (PDA) یک بیماری قلبی در نوزادان است. این مشکل زمانی رخ می دهد که رگ کوچکی به نام مجرای شریانی که در دوران جنینی باز است، پس از تولد به درستی بسته نمی شود. باز بودن این رگ در دوران بارداری طبیعی و لازم است، اما پس از تولد باید بسته شود تا جریان خون نوزاد وارد مرحله طبیعی عملکرد پس از تولد شود.
عملکرد مجرای شریانی در دوران جنینی
در دوران بارداری و زمانی که جنین هنوز در رحم مادر است، مقدار کمی خون وارد ریه های او می شود. چون ریه های جنین هنوز فعال نیستند و اکسیژن لازم را از خون مادر دریافت می کنند، خون از طریق مسیرهایی مانند مجرای شریانی از آئورت وارد شریان ریه می شود و عملا جریان ریه ها را دور می زند. معمولا این رگ در روزهای اول تولد بسته می شود و بدن نوزاد نفس کشیدن مستقل را آغاز می کند.
برای درک بهتر، مادران می توانند این فرایند را مثل زمانی تصور کنند که یک مسیر کمکی وجود دارد و وقتی نوزاد متولد می شود، دیگر نیازی به آن مسیر نیست و باید بسته شود تا مسیر اصلی فعال شود.
در نوزادان مبتلا به مجرای شریانی باز چه اتفاقی می افتد؟
وقتی مجرای شریانی باز بسته نمی شود، یک دهانه کوچک باقی می ماند. همین دهانه اجازه می دهد خون بیشتری از سمت آئورت وارد شریان های ریه شود. هرچقدر این مجرا بزرگ تر باشد، قلب و ریه ها باید تلاش بیشتری کنند تا خون را پمپاژ و اکسیژن رسانی کنند. در نتیجه ممکن است کودک دچار تنگی نفس، ضربان قلب سریع تر یا مشکلات تنفسی شود.
چه نوزادانی بیشتر در معرض مجرای شریانی باز هستند؟
این مشکل بیشتر در نوزادان نارس دیده می شود. همچنین احتمال ابتلای دختران به مجرای شریانی باز نسبت به پسران کمی بیشتر است.
شیوع مجرای شریانی باز
مجرای شریانی باز شایع ترین مشکل قلبی در نوزادان تازه متولد است. آمارها نشان می دهد که هرچه نوزاد زودتر متولد شود، احتمال وجود PDA بیشتر است. بر اساس داده های پزشکی:
- در نوزادان متولد شده بین هفته 30 تا 37 بارداری: حدود 10 درصد
- در نوزادان متولد شده بین هفته 25 تا 28 بارداری: حدود 80 درصد
- در نوزادان متولد شده پیش از هفته 24 بارداری: حدود 90 درصد
این اعداد نشان می دهد که تکامل نارس ریه ها و سیستم قلبی عروقی نقش جدی در بروز مجرای شریانی باز دارد.
مجرای شریانی باز چگونه روی نوزاد اثر می گذارد؟
اگر اندازه PDA متوسط یا بزرگ باشد، نوزاد ممکن است سریع تر و با تلاش بیشتری نفس بکشد، چون ریه ها باید با حجم خون اضافی مقابله کنند. اگر این وضعیت درمان نشود، ممکن است نوزاد دچار فشار خون ریوی و آسیب رگ های ریه شود. این موضوع در درازمدت می تواند خطرناک باشد و نیاز به درمان سریع دارد.
علت ایجاد مجرای شریانی باز چیست؟
پزشکان هنوز دقیق نمی دانند چرا این مشکل در برخی نوزادان رخ می دهد. اما چند عامل مهم احتمال ابتلا را افزایش می دهند:
- ژنتیک و سابقه خانوادگی
- بیماری سرخجه در دوران بارداری: مادرانی که در بارداری مبتلا به سرخجه شده اند، احتمال بیشتری دارد نوزادشان دچار مجرای شریانی باز شود.
- سندرم زجر تنفسی نوزادان: نوزادانی که ریه های آنها قبل از تولد به اندازه کافی ماده سورفاکتانت دریافت نکرده اند، ممکن است دچار مشکلات تنفسی شوند و این وضعیت احتمال PDA را افزایش می دهد.
علائم مجرای شریانی باز چیست؟
علائم مجرای شریانی باز بسته به اندازه مجرا متفاوت است. مجراهای کوچک معمولا هیچ علامتی ندارند، جز یک سوفل قلبی که پزشک هنگام معاینه می شنود.
اما اگر PDA بزرگ تر باشد، ممکن است نوزاد دچار علائم زیر شود:
- تنفس سریع یا سخت
- تنگی نفس
- تعریق هنگام شیر خوردن
- خستگی یا بی حالی
- مشکل در تغذیه
- رشد کم یا افزایش وزن ناکافی
- ضربان قلب سریع
تشخیص و آزمایش های مربوط به مجرای شریانی باز
پزشکان چگونه مجرای شریانی باز را تشخیص می دهند؟
اگر در نوزاد خود علائمی را مشاهده می کنید که ممکن است با مجرای شریانی باز مرتبط باشد، لازم است فورا با پزشک تماس بگیرید. معمولا پزشک در ویزیت های دوره ای نوزاد یا هنگام معاینه جسمی ممکن است صدای غیرطبیعی قلب، یعنی «سوفل قلبی»، را بشنود. این سوفل یکی از نشانه های رایج PDA است و اولین زنگ هشدار برای بررسی دقیق تر محسوب می شود.
برای تشخیص مجرای شریانی باز از چه آزمایش هایی استفاده می شود؟
اگر پزشک مشکوک به وجود مجرای شریانی باز باشد، معمولا شما را به فوق تخصص قلب کودکان ارجاع می دهد. این متخصص برای تأیید تشخیص از چند آزمایش دقیق استفاده می کند:
آزمایش هایی که معمولا برای تشخیص PDA انجام می شوند:
- عکس برداری از قفسه سینه (X-ray): به پزشک کمک می کند تا بزرگی قلب یا تجمع خون اضافه در ریه ها را بررسی کند.
- اکوکاردیوگرافی (سونوگرافی قلب): مهم ترین روش تشخیص مجرای شریانی باز است و به صورت دقیق اندازه مجرا و میزان جریان خون را نشان می دهد.
- نوار قلب (EKG): این تست فعالیت الکتریکی قلب را نشان می دهد و مشخص می کند که آیا قلب تحت فشار اضافه کار می کند یا نه.
آیا امکان تشخیص مجرای شریانی باز در بزرگسالان هم وجود دارد؟
بله. گرچه PDA بیشتر در دوران نوزادی شناسایی می شود، برخی افراد که در کودکی مجرای شریانی کوچک داشته اند و درمان نشده اند، در بزرگسالی با علائم جدید روبه رو می شوند. این علائم می تواند شامل موارد زیر باشد:
- سوفل قلب
- تپش قلب
- فشار خون ریوی
تمرکز پزشک در این مرحله روی جلوگیری از آسیب های طولانی مدت به قلب و ریه خواهد بود.
مدیریت و درمان مجرای شریانی باز
پزشکان چگونه PDA را درمان می کنند؟
روش درمان بر اساس سن نوزاد، اندازه بدن او، وضعیت عمومی سلامت و اندازه مجرای شریانی باز تعیین می شود. در برخی موارد، پزشک تصمیم می گیرد مدتی فقط نوزاد را تحت نظر داشته باشد تا ببیند آیا PDA به طور طبیعی بسته می شود یا نه. این روش را «مراقبت و انتظار» می نامند که شامل ویزیت های منظم و بررسی با اکو است. در برخی نوزادان، واقعا نیازی به درمان فعال وجود ندارد.
چه داروهایی برای درمان مجرای شریانی باز استفاده می شود؟
در برخی نوزادان، به ویژه نوزادان نارس، پزشکان از داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) برای کمک به بسته شدن مجرای شریانی باز استفاده می کنند. این داروها با تأثیر بر پروستاگلاندین ها به بسته شدن مجرا کمک می کنند. البته این روش برای کودکان بزرگ تر یا بزرگسالان کاربردی نیست، زیرا در آن مرحله مجرا بافت سفت تری پیدا کرده و با دارو بسته نمی شود.
روش های دیگر درمان مجرای شریانی باز
در صورتی که PDA با دارو بسته نشود، پزشکان از روش های درمانی تخصصی تر استفاده می کنند:
کاتتریزاسیون قلبی
در این روش، یک لوله نازک و انعطاف پذیر از ناحیه کشاله ران وارد رگ شده و تا قلب پیش می رود. سپس پزشک یک وسیله کوچک مثل کویل یا پلگ درون این رگ قرار می دهد تا مجرای شریانی باز بسته شود.
نکته مهم اینکه این روش معمولا برای نوزادان نارس انجام نمی شود، اما برای نوزادان بزرگ تر و کودکان بسیار مؤثر است.
جراحی مجرای شریانی باز
در این روش جراح یک برش کوچک در کنار قفسه سینه ایجاد می کند و مجرا را با بخیه یا کلیپ فلزی می بندد. این روش قدیمی تر است اما همچنان در برخی موارد ضروری محسوب می شود، به خصوص زمانی که روش های دیگر مناسب نباشند.
چه مدت پس از درمان جریان خون طبیعی می شود؟
در اغلب موارد، پس از کاتتریزاسیون یا جراحی، جریان خون فورا به حالت طبیعی برمی گردد، البته به شرطی که نوزاد هیچ مشکل قلبی دیگری نداشته باشد.
آیا مجرای شریانی باز عوارض دیگری ایجاد می کند؟
بستن PDA باعث می شود گردش خون به وضعیت صحیح برگردد. اما پس از بستن مجرا با روش کاتتریزاسیون، کودک باید به مدت شش ماه آنتی بیوتیک مصرف کند تا خطر عفونت قلب (اندوکاردیت) کاهش یابد. پزشک شما پیگیری های لازم را به طور دقیق توضیح می دهد.
بزرگسالانی که تحت جراحی یا کاتتریزاسیون PDA قرار می گیرند نیز باید شش ماه آنتی بیوتیک مصرف کنند و تحت نظر متخصص قلب باشند.
چشم انداز و پیش آگهی مجرای شریانی باز
اگر نوزادم مجرای شریانی باز داشته باشد، چه انتظاری باید داشته باشم؟
خبر خوب این است که با درمان مناسب، بیشتر نوزادان مبتلا به مجرای شریانی باز می توانند زندگی سالم، فعال و کاملا طبیعی داشته باشند. حتی کودکانی که PDA بزرگ داشتند، پس از درمان می توانند بدون محدودیت رشد کنند.
آیا مجرای شریانی باز قابل درمان قطعی است؟
اگر مجرا خودبه خود بسته نشود، پزشکان می توانند آن را اصلاح کنند. معمولا در صورت درمان به موقع، هیچ پیامد بلندمدتی وجود نخواهد داشت. فقط کودکانی که PDA متوسط یا بزرگ دارند و دیر درمان می شوند، ممکن است در بزرگسالی با مشکلات قلبی روبه رو شوند. پزشک شما مشخص می کند که آیا نیاز به پیگیری طولانی مدت وجود دارد یا نه.
چگونه می توان از بروز PDA در نوزاد پیشگیری کرد؟
متأسفانه هیچ روش قطعی برای پیشگیری از مجرای شریانی باز وجود ندارد. اما کنترل سلامت مادر در دوران بارداری، واکسیناسیون مناسب و پیشگیری از بیماری هایی مانند سرخجه می تواند احتمال بروز مشکلات مادرزادی را کاهش دهد.
چه عواملی خطر PDA را افزایش می دهند؟
اگر مادر در دوران بارداری دچار سرخجه شود یا با فرد مبتلا تماس داشته باشد، احتمال بروز PDA در نوزاد افزایش می یابد. بنابراین اگر در دوران بارداری در معرض سرخجه قرار گرفتید، باید فورا پزشک را مطلع کنید.
زندگی با مجرای شریانی باز
چگونه از نوزاد مبتلا به PDA مراقبت کنم؟
تمام توصیه های پزشک را دقیق دنبال کنید و هیچ یک از ویزیت های پیگیری را از دست ندهید. همچنین اگر نوزاد هرگونه علامت جدیدی نشان داد، همان لحظه پزشک را مطلع کنید. در صورت دشواری تنفس، باید بلافاصله او را به اورژانس ببرید.
چه زمانی باید با پزشک تماس بگیرم؟
اگر نوزاد دچار علائم تازه شد یا وضعیت تنفسی او تغییر کرد، باید سریعا با پزشک تماس بگیرید. نفس نکشیدن درست یا کبودی لب ها جزو علائمی هستند که نیاز به مراجعه فوری دارند.
سخنی از نی نی تینی
در مجموع، مجرای شریانی باز با وجود اینکه یک مشکل مادرزادی قلبی است، با تشخیص به موقع و انتخاب روش درمانی صحیح از دارو تا کاتتریزاسیون یا جراحی به خوبی قابل کنترل و درمان است. بیشتر نوزادان پس از درمان، زندگی سالم و طبیعی خواهند داشت. مهم ترین نکته، پیگیری منظم و توجه به هرگونه علامت جدید در کودک است.
اگر شما یا یکی از اعضای خانواده تجربه ای درباره مجرای شریانی باز دارید یا پرسشی درباره علائم و درمان های آن برایتان ایجاد شده است، در بخش نظرات مطرح کنید. تجربه های شما می تواند به دیگر والدین کمک کند و ما نیز با خوشحالی به پرسش هایتان پاسخ می دهیم.
