سیاه سرفه که در اصطلاح پزشکی با نام «پرتوسیس» (Pertussis) شناخته می شود و گاهی از آن با عنوان «سرفه صدروزه» یاد می کنند، یک عفونت تنفسی بسیار مسری است. این بیماری به ویژه در نوزادان و کودکان می تواند خطرناک باشد و در موارد شدید باعث اختلال در تنفس شود.
نام «سیاه سرفه» از صدای خاصی گرفته شده که پس از سرفه های شدید شنیده می شود؛ صدایی تیز و شبیه «هوپ» که هنگام تلاش برای نفس گیری بعد از سرفه ایجاد می شود.
آنتی بیوتیک ها در درمان این بیماری نقش مهمی دارند، زیرا هم شدت علائم را کاهش می دهند و هم از انتقال بیماری به دیگران جلوگیری می کنند.
سیاه سرفه چیست؟
سیاه سرفه نوعی عفونت مسری در دستگاه تنفسی فوقانی است که هم نوزادان، هم کودکان و هم بزرگسالان را درگیر می کند. در ابتدا علائم ممکن است شبیه سرماخوردگی ساده به نظر برسند، اما پس از گذشت یک تا دو هفته، سرفه های شدید و مکرر آغاز می شوند.
این سرفه ها معمولا به صورت دوره ای یا حمله ای اتفاق می افتند، به طوری که فرد در یک بازه چند دقیقه ای پشت سر هم سرفه می کند و سپس برای نفس گیری دچار مشکل می شود. نوزادان ممکن است حتی بدون سرفه نیز با مشکل تنفسی روبه رو شوند، زیرا مجاری تنفسی آن ها بسیار باریک تر و حساس تر از بزرگسالان است.
به طور کلی، بیماری ممکن است چندین هفته یا حتی چند ماه ادامه پیدا کند و به همین دلیل نام «سرفه صدروزه» برای آن انتخاب شده است.
علائم بروز سیاه سرفه در نوزادان و کودکان
در مراحل اولیه، علائم سیاه سرفه در کودکان بسیار شبیه به علائم سرماخوردگی معمولی است. اما پس از گذشت حدود یک تا دو هفته، نشانه ها شدت می گیرند و سرفه های خشک، طولانی و پشت سرهم ظاهر می شوند.
در نوزادان، گاهی بدون آن که سرفه ای بروز کند، تنگی نفس، کبودی دور لب ها یا توقف لحظه ای تنفس (آپنه) مشاهده می شود. در چنین شرایطی باید فورا به اورژانس مراجعه کرد، چون این علائم می تواند نشان دهنده خطر کاهش اکسیژن در بدن باشد.
مراحل سه گانه سیاه سرفه
پزشکان روند بیماری را به سه مرحله تقسیم می کنند:
- مرحله شبیه سرماخوردگی (مرحله آغازین)
- مرحله حملات سرفه یا سرفه های پی درپی
- مرحله بهبودی تدریجی
مرحله اول: علائم شبیه سرماخوردگی
این مرحله معمولا بین یک تا دو هفته طول می کشد. در این زمان، فرد بیشترین میزان سرایت بیماری را دارد، هرچند ممکن است هنوز متوجه جدی بودن آن نشود. علائم در این مرحله عبارت اند از:
- گرفتگی یا آبریزش بینی
- گلودرد و سوزش خفیف
- اشک ریزش و چشم های watery
- تب خفیف (کمتر از 38 درجه سانتی گراد) یا حتی دمای طبیعی بدن
- سرفه ی خفیف و گهگاهی که به تدریج شدیدتر می شود
- احساس کسالت عمومی یا بی حالی
در نوزادان، علاوه بر این علائم، ممکن است تلاش زیاد برای نفس کشیدن یا کبودی لب ها و پوست به دلیل کمبود اکسیژن دیده شود. در این حالت شکم کودک هنگام تنفس ممکن است به داخل فرو رود یا تنفسش شبیه «نفس نفس زدن سریع» به نظر برسد.
مرحله دوم: حملات سرفه شدید
این مرحله ممکن است بین یک تا شش هفته یا در مواردی تا ده هفته طول بکشد. در این زمان، بیمار دچار حملات شدید سرفه می شود و معمولا در مجاری تنفسی او خلط غلیظ جمع می شود. ویژگی های این مرحله عبارت اند از:
- سرفه های پشت سرهم و بدون توقف که ممکن است چند دقیقه طول بکشند
- هنگام نفس گیری پس از سرفه، صدای تیز و بلند «هوپ» شنیده می شود
- احساس خستگی مفرط و گاهی استفراغ بعد از حمله ی سرفه
- تحریک سرفه هنگام خندیدن، گریه یا خوردن غذا
- شدت بیشتر سرفه ها در شب و اختلال در خواب
- افزایش تعداد حملات تا چند هفته و سپس کاهش تدریجی آن
در نوزادان، این مرحله بسیار خطرناک تر است چون سیستم تنفسی آن ها هنوز کامل رشد نکرده و ممکن است دچار کاهش اکسیژن خون یا وقفه در تنفس شوند.
مرحله سوم: بهبودی تدریجی
در این مرحله که ممکن است تا شش هفته طول بکشد، شدت سرفه ها کاهش می یابد، اما هنوز ممکن است سرفه های خفیفی گهگاه ادامه پیدا کنند. با اینکه علائم کمتر می شود، بدن هنوز در حال بازیابی است و باید از تماس با افراد بیمار یا مکان های شلوغ پرهیز کرد.
در این دوره، اگر فرد مجددا به یک عفونت تنفسی دیگر مبتلا شود، ممکن است سرفه های شدید دوباره برگردند. مراقبت از سیستم ایمنی و تغذیه سالم در این زمان اهمیت زیادی دارد.
صدای خاص سیاه سرفه
دلیل نام گذاری این بیماری، صدای مخصوصی است که هنگام تنفس پس از سرفه شنیده می شود. وقتی فرد به مدت طولانی سرفه می کند، نمی تواند به درستی نفس بکشد، و هنگام تلاش برای گرفتن هوا، صدایی شبیه «هوپ» یا «ویپ» از او شنیده می شود.
البته همه ی مبتلایان چنین صدایی تولید نمی کنند؛ برخی به ویژه نوزادان یا کودکان کوچک تر ممکن است فقط دچار تنگی نفس یا قطع موقت تنفس شوند، بدون اینکه صدای «هوپ» شنیده شود.
علت بروز سیاه سرفه
عامل اصلی بیماری سیاه سرفه باکتری ای به نام Bordetella pertussis است. این باکتری به جداره ی مجاری تنفسی آسیب می زند و باعث التهاب و تورم آن ها می شود. در نتیجه، خلط غلیظی در مسیر تنفس جمع می شود و بدن برای پاک سازی این خلط، دچار حملات شدید سرفه می شود.
سیاه سرفه معمولا از طریق قطرات تنفسی ناشی از عطسه یا سرفه ی فرد آلوده منتقل می شود. دوره نهفتگی بیماری (زمان بین تماس تا بروز علائم) معمولا بین 5 تا 10 روز است، اما گاهی ممکن است تا سه هفته طول بکشد.
آیا سیاه سرفه مسری است؟
بله، سیاه سرفه بسیار مسری است. به همین دلیل، در محیط های خانوادگی یا مدارس به سرعت پخش می شود. کودکان بیشتر مواقع از والدین، خواهر و برادر یا هم کلاسی های خود این بیماری را می گیرند.
فرد بیمار از ابتدای بروز علائم تا حدود سه هفته پس از آغاز سرفه های شدید می تواند بیماری را منتقل کند. به عبارت دیگر، اگر فردی یک هفته علائم خفیف شبیه سرماخوردگی داشته باشد و سپس وارد مرحله ی سرفه شود، در مجموع چهار هفته ناقل بیماری خواهد بود.
عوارض سیاه سرفه در نوزادان و کودکان
سیاه سرفه در نوزادان می تواند عوارض جدی و گاه خطرناکی به همراه داشته باشد، از جمله:
- عفونت گوش میانی (به دلیل تجمع ترشحات در مجاری تنفسی و گوش)
- خون دماغ یا خونریزی بینی بر اثر سرفه های شدید
- سوءتغذیه و کاهش وزن به دلیل استفراغ مکرر پس از سرفه
- ذات الریه (عفونت ریه) که از شایع ترین عوارض است
- التهاب مغزی یا آنسفالوپاتی که می تواند موجب آسیب دائمی مغز شود
- فشار خون ریوی و نارسایی تنفسی
این عوارض معمولا در نوزادان زیر 12 ماه شدیدتر هستند. نوزادانی که واکسن دریافت نکرده اند یا مادرشان در دوران بارداری واکسینه نشده، بیشترین خطر مرگ یا بستری در بیمارستان را دارند.
علاوه بر این، کودکانی با بیماری های زمینه ای مانند آسم شدید یا نقص سیستم ایمنی نیز در معرض خطر بالاتری قرار دارند.
عوارض سیاه سرفه در نوجوانان و بزرگسالان
در سنین بالاتر، اگرچه بیماری معمولا خطر کمتری دارد، اما می تواند مشکلات زیر را ایجاد کند:
- شکستگی دنده ها در اثر سرفه های طولانی و شدید
- عفونت گوش
- سردردهای میگرنی
- سنکوپ (از حال رفتن) در اثر کمبود اکسیژن
- نشت ادرار هنگام سرفه (بی اختیاری ادراری)
- ذات الریه و کاهش وزن ناخواسته
تشخیص سیاه سرفه چگونه انجام می شود؟
پزشک برای تشخیص سیاه سرفه از چند روش استفاده می کند:
- معاینه فیزیکی و بررسی علائم عمومی مانند سرفه، تب و صدای تنفس
- پرسش در مورد تماس با افراد بیمار یا دارای سرفه ی مزمن
- نمونه گیری از ترشحات بینی و گلو (سوآب نازوفارنژیال) برای آزمایش میکروبی
در نوزادان، تشخیص سریع اهمیت زیادی دارد، چون هر ساعت تأخیر می تواند باعث تشدید عوارض شود.
درمان سیاه سرفه در کودکان و نوزادان
درمان اصلی سیاه سرفه بر پایه ی آنتی بیوتیک ها است. پزشک معمولا داروهایی مانند آزیترومایسین، اریترومایسین یا کلاریترومایسین را تجویز می کند. مصرف دارو باید دقیقا طبق دستور پزشک و تا پایان دوره ی درمان ادامه یابد.
آنتی بیوتیک ها معمولا سرفه را از بین نمی برند، اما از انتشار بیماری به دیگران جلوگیری می کنند و در مراحل اولیه می توانند شدت علائم را کاهش دهند.
اگر نوزاد یا کودک شما دچار تنگی نفس، کبودی پوست یا بی حالی شدید است، باید فورا بستری شود تا اکسیژن و مایعات لازم به او برسد. در بیمارستان، تیم درمانی به طور مداوم تنفس و علائم حیاتی کودک را بررسی می کند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت مشاهده ی موارد زیر، بلافاصله با پزشک یا اورژانس تماس بگیرید:
- کودک واکسن سیاه سرفه را به طور کامل دریافت نکرده باشد
- در تماس با فرد مبتلا به سیاه سرفه بوده باشد
- سرفه ی مداوم و شدید یا همراه با استفراغ و تب داشته باشد
- نتواند شیر، غذای کمکی یا مایعات را نگه دارد
- پوست، لب یا نوک انگشتانش کبود یا خاکستری شود (نشانه کمبود اکسیژن)
برای بزرگسالان نیز در صورت بروز علائم سرفه مداوم، درد قفسه سینه یا تماس با فرد مبتلا، مراجعه به پزشک ضروری است.
پیش آگهی و سیر بهبودی
دوره ی سیاه سرفه ممکن است چندین هفته یا حتی ماه طول بکشد. در بیشتر موارد بدن پس از بهبودی، برای مدتی (حدود 4 تا 20 سال) در برابر باکتری ایمنی نسبی پیدا می کند. با این حال، ایمنی همیشگی نیست و پس از چند سال ممکن است دوباره مبتلا شوید.
در نوزادان، معمولا چند هفته بستری در بیمارستان لازم است تا تنفس و تغذیه به حالت طبیعی برگردد.
بازگشت به مهدکودک یا مدرسه
اگر کودک آنتی بیوتیک مصرف می کند، پس از 5 روز از آغاز درمان می تواند به مدرسه یا مهد بازگردد. در غیر این صورت، تا سه هفته پس از شروع سرفه ها هنوز ناقل بیماری محسوب می شود.
مراقبت های خانگی و کاهش سرفه
برای تسکین علائم و تسریع روند بهبودی می توانید اقدامات زیر را انجام دهید:
- عسل (فقط برای کودکان بالای یک سال و بزرگسالان) می تواند به آرام شدن سرفه کمک کند.
- استراحت کافی داشته باشید تا بدن فرصت ترمیم پیدا کند.
- مایعات فراوان بنوشید تا خلط غلیظ رقیق تر شود.
- از دستگاه بخور سرد یا رطوبت ساز در اتاق کودک استفاده کنید.
- وعده های غذایی را کوچک تر و متعددتر کنید تا از استفراغ جلوگیری شود.
- از تماس با دود سیگار، گرد و غبار یا مواد شیمیایی تند دوری کنید.
پیشگیری از سیاه سرفه
بهترین راه پیشگیری از سیاه سرفه، واکسیناسیون منظم است. واکسن های DTaP (برای کودکان) و Tdap (برای نوجوانان، زنان باردار و بزرگسالان) باعث کاهش خطر ابتلا و شدت بیماری می شوند.
پزشکان توصیه می کنند مادران باردار در سه ماهه ی سوم بارداری واکسن Tdap را دریافت کنند تا از طریق جفت، پادتن ها به نوزاد منتقل شود.
در موارد خاص، پزشک ممکن است آنتی بیوتیک پیشگیرانه تجویز کند؛ به ویژه اگر شما یا کودکتان با فرد مبتلا تماس نزدیک داشته اید. همچنین شست وشوی منظم دست ها، تهویه مناسب محیط و اجتناب از تماس با بیماران نقش مهمی در پیشگیری دارد.
سخنی از نی نی تینی
چه آن را «سیاه سرفه»، «پرتوسیس» یا «سرفه صد روزه» بنامیم، این بیماری می تواند برای نوزادان و کودکان به شدت آزاردهنده و حتی خطرناک باشد. در صورت بروز سرفه های طولانی یا تنگی نفس در کودک، مراجعه سریع به پزشک کودکان ضروری است. تشخیص و درمان به موقع نه تنها علائم را کنترل می کند، بلکه از انتقال بیماری به دیگران نیز جلوگیری خواهد کرد.
آیا تا به حال تجربه سیاه سرفه در فرزندتان را داشته اید؟ تجربه یا سؤال خود را در بخش دیدگاه ها بنویسید تا با کمک پزشکان و سایر والدین پاسخ تان داده شود.
