بازی نکردن کودک با همسالان: چرا فرزندم از ارتباط با دیگران دوری می کند؟

دیدن اینکه فرزندتان در گوشه ای ایستاده، از صحبت کردن یا پیوستن به جمع دیگر کودکان پرهیز می کند، برای هر پدر و مادری نگران کننده است. شاید این رفتار در موقعیت های جدید یا پرتنش طبیعی به نظر برسد، اما وقتی تکرار می شود، نگرانی درباره رشد اجتماعی کودک کاملا قابل درک است.

در مرکز تخصصی رشد و رفتار کودکان، تجربه زیادی در کار با کودکان در محیط های گروهی داریم و می دانیم دلایل متعددی می توانند پشت بازی نکردن کودک با همسالان باشند. در این مقاله نگاهی دقیق تر می اندازیم به اینکه چرا کودکم با همسالان خود بازی نمی کند؟ و شما به عنوان والد یا مراقب چگونه می توانید به او کمک کنید.

چرا فرزندم با دیگر کودکان صحبت یا بازی نمی کند؟

یکی از نگرانی های رایج والدین این است که فرزندشان در کنار زمین بازی یا در جمع دیگر بچه ها ساکت و تماشاچی باقی می ماند، بدون اینکه تلاشی برای صحبت کردن یا بازی با دیگران بکند. این رفتار ممکن است در برخی از کودکان طبیعی باشد، به ویژه زمانی که در محیطی جدید یا شلوغ قرار می گیرند. اما با این حال، نگرانی درباره رشد اجتماعی آن ها کاملا قابل درک است.

در مراکز مربوطه، ما با کودکان زیادی در موقعیت های گروهی کار می کنیم و به خوبی می دانیم که دلایل متعددی وجود دارد که ممکن است باعث بازی نکردن کودک با همسالان شود و کودک از ارتباط اجتماعی عقب نشینی کند. در ادامه، نگاهی دقیق می اندازیم به علل احتمالی و راهکارهایی که شما به عنوان والد یا مراقب می توانید برای حمایت از کودک تان انجام دهید.

دلایل رایج برای بازی نکردن کودک با همسالان و اجتناب او از ارتباط اجتماعی

هر کودک دنیای منحصر به فردی دارد و دلیل کناره گیری او از بازی با دیگران می تواند متفاوت باشد. در ادامه به پنج علت رایج و مهم می پردازیم که بهتر است به دقت بررسی شوند:

1. خجالتی بودن یا درون گرایی

برخی از والدین ممکن است خجالتی بودن کودک را با کمبود اعتماد به نفس اشتباه بگیرند، اما در حقیقت این دو موضوع با هم فرق دارند. خجالتی بودن یک ویژگی شخصیتی است؛ یعنی کودک به طور طبیعی در موقعیت های اجتماعی بااحتیاط رفتار می کند و ترجیح می دهد قبل از ورود به جمع، مدتی فضا را از دور ارزیابی کند.

از طرفی، درون گرایی به سطح انرژی کودک مربوط می شود. کودک درون گرا ممکن است از تعاملات اجتماعی خسته شود و نیاز داشته باشد با انجام فعالیت های فردی، انرژی خود را بازیابی کند. چنین کودکانی معمولا علاقه ای به محیط های شلوغ یا پرهیاهو ندارند، نه به این دلیل که توانایی ارتباط ندارند، بلکه چون در محیط های آرام تر عملکرد بهتری دارند.

در فرهنگ ما هم ممکن است والدین توقع داشته باشند فرزندشان در جمع های خانوادگی یا مهمانی ها فورا با بچه های دیگر بازی کند. اما شناخت تفاوت میان خجالت و درون گرایی باعث می شود فشار بی دلیل به کودک وارد نکنیم. برخی بچه ها فقط در جمع های کوچک یا با دوستان صمیمی احساس راحتی دارند.

2. اضطراب یا ترس از طرد شدن

اضطراب اجتماعی یکی از شایع ترین دلایل بازی نکردن کودک با همسالان است. کودک ممکن است از این بترسد که دیگران او را نپذیرند، مسخره اش کنند یا از بازی کنار گذاشته شود. این نگرانی ها معمولا ریشه در تجربیات قبلی دارند؛ مثلا وقتی در گذشته کسی به او بی محلی کرده یا او را نادیده گرفته اند.

بسیاری از کودکان مضطرب، دائم در ذهن خود دیالوگ هایی دارند مانند: “نکنه اشتباهی حرف بزنم؟”، “اگه کسی به من بخنده چی؟”، “نکنه بازی رو بلد نباشم؟”. این گفت وگوی درونی، کودک را فلج می کند و حتی اگر در دلش آرزو داشته باشد در بازی شرکت کند، جرأت قدم اول را پیدا نمی کند.

در چنین مواردی، مهم است که والدین محیطی امن و بدون قضاوت برای تمرین ارتباط اجتماعی فراهم کنند، مثلا در خانه، نقش بازی انجام دهند یا کودک را تشویق به گفت وگو با یکی از همسالان آشنا کنند.

3. تأخیرهای رشدی و مشکلات ارتباطی

گاهی دلیل بازی نکردن کودک با همسالان می تواند به تأخیرهای رشدی مربوط باشد؛ به ویژه در زمینه گفتار، زبان یا درک اجتماعی. کودکی که در صحبت کردن مشکل دارد ممکن است از اینکه منظورش را به درستی منتقل نکند، خجالت بکشد یا مضطرب شود. همین باعث می شود از تعامل با دیگران دوری کند.

همچنین برخی کودکان در فهمیدن نشانه های غیرکلامی مثل حالات چهره یا زبان بدن دچار مشکل اند. در نتیجه، موقع بازی دچار سردرگمی یا دلخوری می شوند چون نمی دانند دقیقا چه اتفاقی در حال رخ دادن است یا چگونه باید واکنش نشان دهند.

در مورد کودکان دارای اختلال طیف اوتیسم نیز، چالش های ارتباطی خاصی وجود دارد. این کودکان ممکن است به محرک های محیطی مانند سروصدا یا شلوغی حساس باشند یا نتوانند مفهوم بازی های تخیلی و تعامل دوطرفه را درک کنند.

در این مواقع، شناسایی زودهنگام و استفاده از خدمات گفتاردرمانی، کاردرمانی یا آموزش های ویژه، تأثیر زیادی در پیشرفت اجتماعی کودک خواهد داشت.

4. نداشتن تجربه کافی

در دنیای دیجیتال امروز، یا در خانواده هایی با روابط اجتماعی محدود، بسیاری از کودکان فرصت کافی برای تعامل با همسالان ندارند و همین امر باعث بازی نکردن کودک با همسالان می شود. اگر کودکی مهدکودک یا کلاس های جمعی نرفته باشد، ممکن است صرفا به دلیل ناآشنایی، ندانسته باشد چگونه به دیگران نزدیک شود، اسباب بازی هایش را به اشتراک بگذارد یا وارد بازی در حال اجرا شود.

این به معنای ناتوانی کودک در برقراری ارتباط نیست، بلکه نشان می دهد که او به فرصت های بیشتری برای تمرین نیاز دارد.

5. عوامل محیطی یا موقعیتی

محیط تأثیر مستقیمی بر رفتار اجتماعی کودک دارد. پارک های شلوغ، گروه هایی که از قبل با هم دوست هستند یا محیط های پر سر و صدا می توانند برای کودکان حساس یا درون گرا تهدیدکننده باشند. در چنین شرایطی کودک ترجیح می دهد عقب نشینی کند.

همچنین خستگی، گرسنگی یا بیماری های جزئی می توانند به طور موقت تمایل کودک به تعامل را کاهش دهند و منجر به بازی نکردن کودک با همسالان شوند. حتی کودکان اجتماعی هم در بعضی شرایط ممکن است بی میل به بازی یا گفت وگو باشند.

چگونه به فرزند خود کمک کنیم تا به خوبی با دیگران ارتباط بگیرد؟

برای اینکه کودک شما اعتماد به نفس اجتماعی پیدا کند، باید با صبر، تشویق و اقدامات تدریجی به او کمک کنید. در ادامه راهکارهای کاربردی در رابطه با بازی نکردن کودک با همسالان برای پشتیبانی از فرزندتان ارائه می شود:

1. فرصت های اجتماعی تدریجی فراهم کنید

از محیط های کوچک و آشنا شروع کنید. مثلا یک قرار بازی یک به یک با یک دوست، همسایه یا فامیل که کودک قبلا دیده است، فضای امن تری برای تمرین ایجاد می کند. سپس به تدریج به گروه های کمی بزرگ تر و ساختارمندتر انتقال دهید:

• ثبت نام در کلاس های هنری، موسیقی یا ورزشی
• رفتن به پارک در ساعات خلوت برای دیدن و ملحق شدن تدریجی به دیگر کودکان
• شرکت در رویدادهای خانوادگی مثل پیک نیک یا قصه خوانی در کتابخانه

نکته: قرار گرفتن تدریجی در موقعیت های اجتماعی به کودک اجازه می دهد با سرعت خودش رشد کند.

2. الگوی رفتار اجتماعی مثبت باشید

کودکان با مشاهده رفتار والدین یاد می گیرند. اگر ببینند که شما با دیگران گرم و مؤدب برخورد می کنید، خودشان نیز این الگو را یاد می گیرند.

• به اطرافیان سلام کنید، از فروشنده تشکر کنید و درباره اش برای کودک توضیح دهید.
• هنگام ملاقات های اجتماعی کودک تان را معرفی کنید: “سلام، من سارا هستم و این پسرم علیه. خیلی به دایناسورها علاقه داره. بچه شما به چی علاقه داره؟”

اگر کودک خجالت می کشد، آرام او را تشویق کنید که با لبخند یا دست تکان دادن همراهی کند.

3. تمرین در خانه

بازی های نقش آفرینی یا استفاده از عروسک ها ابزار فوق العاده ای برای آموزش مهارت های اجتماعی هستند.

• با اسباب بازی ها موقعیت های مختلف را بازی کنید. مثلا یکی از آن ها دعوت به بازی می کند و دیگری پاسخ می دهد.
• نقش یک کودک در پارک را بازی کنید و بگویید: “می تونم با توپت بازی کنم؟” و از کودک بخواهید پاسخ بدهد.
• اگر در موقعیت خاصی دچار مشکل شده، آن را دوباره در خانه اجرا کنید و پاسخ های مناسب را با هم بررسی کنید.

تمرین مداوم، اعتماد به نفس کودک را افزایش می دهد.

4. تمرکز بر نقاط قوت، نه فقط چالش ها

فعالیت هایی را پیدا کنید که کودک در آن ها احساس موفقیت می کند. اگر عاشق نقاشی است، او را در کلاس های هنری ثبت نام کنید. اگر به موسیقی علاقه دارد، شرکت در کارگاه های گروهی موسیقی می تواند نقطه شروع مناسبی باشد.

فعالیت های مورد علاقه، کودک را به گروه هایی می کشاند که اعضایش علایق مشترک دارند و این بستر خوبی برای شروع دوستی هاست.

5. تشویق به بیان احساسات

بسیاری از کودکان به دلیل ناتوانی در بیان احساسات شان، از موقعیت های اجتماعی دوری می کنند. فضای امنی برای گفت وگوی باز فراهم کنید و با پرسش های ملایم، احساسات شان را کشف کنید:

• به نظرت بهترین بخش بازی با بچه های دیگه چیه؟
• چه چیزی باعث می شه سختت باشه که به بازی ملحق بشی؟

با جملاتی مثل “اشکالی نداره که احساس نگرانی کنی، منم گاهی همین طور می شم” به کودک نشان دهید احساساتش پذیرفته شده و طبیعی هستند.

برای کودکان خردسال، کشیدن نقاشی یا تعریف داستان می تواند راهی برای بیان احساسات باشد.

اختلال لالی (موتیسم) و لالی انتخابی در کودکان چیست؟

اگر فرزندتان به طور مداوم از صحبت کردن در برخی موقعیت ها یا با افراد خاص اجتناب می کند، ممکن است با نوعی از لالی روبرو باشد.

لالی (Mutism):

به ناتوانی کودک در صحبت کردن در موقعیت های خاص گفته می شود که می تواند ناشی از اضطراب، ترومای روانی یا شرایط رشدی باشد. این مشکل گاهی با اختلالات عصبی یا زبانی همراه است، اما اغلب ریشه در عوامل احساسی یا اجتماعی دارد.

لالی انتخابی (Selective Mutism):

نوعی اختلال اضطرابی ست که کودک علی رغم توانایی گفتاری، در محیط هایی مانند مدرسه یا مهمانی به طور مداوم حرف نمی زند، در حالی که در خانه کاملا راحت صحبت می کند. این اختلال بیشتر در سنین پایین دیده می شود و در صورت عدم درمان، می تواند تأثیرات جدی بر رشد اجتماعی، احساسی و آموزشی کودک بگذارد.

علائم سکوت انتخابی در کودکان

برخی نشانه ها می توانند به والدین کمک کنند تا سکوت انتخابی (Selective Mutism) را در فرزند خود تشخیص دهند. این نشانه ها عبارت اند از:

• صحبت کردن طبیعی در خانه، اما سکوت کامل در مدرسه، مهدکودک یا محیط های عمومی.
• پرهیز از تماس چشمی، ساکت و بی حرکت ماندن یا نشان دادن علائم ناراحتی در موقعیت های اجتماعی.
• امتناع از شرکت در فعالیت هایی که نیاز به صحبت کردن دارند، مانند بازی های گروهی یا پاسخ دادن به سوالات.

چه زمانی باید صبور باشید؟

گاهی کودک شما فقط به زمان بیشتری نیاز دارد تا با دنیای اجتماعی اطرافش کنار بیاید. مقایسه او با دیگر بچه ها یا فشار آوردن بیش از حد ممکن است نتیجه عکس داشته باشد و منجر به گوشه گیری و ناامیدی شود.

به جای تمرکز بر نتیجه، پیشرفت های کوچک را جشن بگیرید حتی یک لبخند یا گفتن “سلام” هم یک قدم بزرگ است. اجازه دهید کودک با سرعت خودش جلو برود و احساس امنیت و حمایت کند.

نقش کلاس ها و اردوهای گروهی در رشد اجتماعی کودکان

فعالیت های گروهی سازمان یافته، بستر مناسبی برای تقویت مهارت های اجتماعی کودکان فراهم می کند. این محیط ها با داشتن چارچوب مشخص و فضای حمایتگر، به کودکان این فرصت را می دهند تا به شکل طبیعی و بدون فشار با دیگران تعامل کنند.

در کارگاه ها و کلاس های بازی، کودکان در ساخت سازهای ساده یا خلق ریتم های گروهی با یکدیگر همکاری می کنند. این فعالیت ها همکاری، ارتباط و حس تعلق را در فضایی شاد و بدون قضاوت تقویت می کند. حتی کودکان کم حرف و خجالتی نیز در این فضا احساس دیده شدن و ارزشمند بودن خواهند داشت.

سخنی از نی نی تینی

بازی نکردن کودک با همسالان باعث نگرانی بسیاری از والدین شده است. اما اگر کودک تان تمایلی به صحبت یا بازی با دیگران ندارد، نگران نباشید. هر کودک مسیر رشد اجتماعی خودش را دارد. با صبر، تشویق و فراهم کردن فرصت های مناسب، می توانید به او کمک کنید تا به مرور اعتماد به نفس و مهارت های ارتباطی اش را تقویت کند.