داشتن خواب کافی برای سلامت و رشد کودک بسیار حیاتی است، اما تقریبا نیمی از کودکان در دوره ای از زندگی خود با مشکلات خواب مواجه می شوند. از جمله شایع ترین اختلالات خواب در کودکان می توان به آپنه خواب، بی خوابی و پاراسومنیاها اشاره کرد؛ پاراسومنیاها شامل رفتارهای غیرطبیعی مرتبط با خواب مانند راه رفتن در خواب و وحشت شبانه هستند.
هرچند بیشتر این اختلالات، به ویژه پاراسومنیاها، تا دوران نوجوانی برطرف می شوند، اما در کوتاه مدت می توانند بر رفتار روزانه و کیفیت زندگی کودک تأثیر منفی بگذارند. در این مطلب به بررسی علت های اختلال خواب در کودکان، نشانه های رایج، راهکارهای مقابله با آن و زمان مراجعه به پزشک می پردازیم.
علت اختلالات خواب در کودکان چیست؟
برخی از اختلالات خواب در کودکان و بزرگسالان علت های مشترکی دارند. برای مثال، چاقی یکی از مهم ترین عوامل خطر در ابتلا به آپنه انسدادی خواب در همه ی گروه های سنی است. همچنین برخی از اختلالات خواب مانند سندرم پای بی قرار ممکن است زمینه ی ژنتیکی داشته باشند و هم در کودکان و هم در بزرگسالان دیده شوند.
افزون بر این، برخی بیماری های جسمی و اختلالات اضطرابی نیز می توانند احتمال بروز اختلال خواب را در هر سنی افزایش دهند. اما الگوهای رفتاری خاص دوران کودکی نیز در بروز مشکلات خواب نقش دارند. به طور خاص، تا حدود سن ۵ سالگی، بی خوابی بیشتر ناشی از زمان خواب نامنظم و مقاومت کودک در برابر خوابیدن است.
بی خوابی در کودکان
بی خوابی یکی از رایج ترین اختلالات خواب در کودکان و دوران کودکی محسوب می شود و بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از کودکان را درگیر می کند. علائم اصلی آن شامل دشواری در به خواب رفتن، ماندن در خواب یا هر دوی این موارد است.
متخصصان معمولا بی خوابی در کودکان را به سه دسته تقسیم می کنند:
- بی خوابی رفتاری: این نوع از بی خوابی بیشتر در کودکان زیر ۵ سال دیده می شود و با رفتارهایی مانند مقاومت در برابر خواب، مدت زمان طولانی برای به خواب رفتن و بیدار شدن های مکرر در شب همراه است. این رفتارها ممکن است گاهی در همه کودکان دیده شود، اما اگر مکرر و مداوم باشند و عملکرد طبیعی کودک را مختل کنند، به عنوان یک اختلال محسوب می شوند.
- بی خوابی شرطی شده: در کودکان بزرگ تر و نوجوانان شایع تر است. در این نوع بی خوابی، اضطراب یا ترس از زمان خواب باعث ناتوانی کودک در به خواب رفتن یا بیدار شدن های شبانه می شود.
- اختلال خواب گذرا: گاهی اوقات تغییراتی در روال معمول کودک مانند سفر، بیماری یا اتفاقات استرس زا باعث بی خوابی موقتی می شود.
بی خوابی در کودکی می تواند برای کل خانواده چالش برانگیز باشد. خوشبختانه درمان های مؤثری وجود دارد. تغییرات رفتاری مانند ایجاد برنامه منظم برای خواب اولین و مهم ترین روش درمان است و می تواند به بهبود حال کودک و والدین کمک کند.
آپنه انسدادی خواب در کودکان
آپنه انسدادی خواب (OSA) زمانی رخ می دهد که بافت های گلو در هنگام خواب مسیر تنفس را مسدود می کنند. این انسداد باعث وقفه های مکرر و کوتاه در تنفس در طول شب می شود که خواب کودک را شدیدا مختل می کند.
تقریبا 1 تا 5 درصد از کودکان به آپنه انسدادی خواب مبتلا هستند. دلایل شایع آن در کودکان عبارت اند از:
- بزرگ بودن لوزه ها یا آدنوئیدها
- چاقی
- برخی مشکلات فک و دهان یا ناهنجاری های مادرزادی
بسته به شدت علائم و عوامل خطر مانند اضافه وزن، پزشک ممکن است توصیه کند کودک به متخصص خواب ارجاع داده شود یا مطالعه خواب شبانه (Sleep Study) انجام دهد که شامل بررسی های پزشکی در طول خواب شبانه در کلینیک خواب است.
روش های درمانی بستگی به شدت و علت آپنه دارند، اما ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- استفاده از دستگاه فشار مثبت مداوم (CPAP)
- استفاده از محافظ دهانی مخصوص شب
- در صورت تشخیص بزرگ بودن لوزه یا آدنوئید، ممکن است جراحی برداشت آن ها پیشنهاد شود.
خر و پف در کودکان
بیشتر کودکانی که آپنه خواب دارند، خر و پف شبانه هم دارند. البته باید توجه داشت که خر و پف در کودکان نسبتا رایج است و همیشه نشانه اختلال نیست. بین 10 تا 17 درصد کودکان خر و پف می کنند اما علائم دیگری از آپنه نشان نمی دهند.
اگر فرزند شما خر و پف بلند یا مکرر دارد، بهتر است با پزشک کودکان مشورت کنید. ممکن است پزشک برای ارزیابی دقیق تر خواب کودک، انجام مطالعه خواب را توصیه کند.
راه رفتن در خواب
راه رفتن در خواب یا سومنابیولیسم (Somnambulism) نوعی دیگر از اختلالات خواب در کودکان است که فرد در حالت خواب، شروع به راه رفتن یا انجام رفتارهای پیچیده می کند.
راه رفتن در خواب در کودکان شایع تر از بزرگسالان است. تقریبا ۵ درصد از کودکان دچار این وضعیت می شوند، در حالی که تنها 1.5 درصد از بزرگسالان آن را تجربه می کنند.
برای مدیریت این وضعیت، رعایت نکات ایمنی و پیشگیری از آسیب کودک بسیار مهم است. اگر علائم راه رفتن در خواب مکرر و پایدار بود، حتما با پزشک کودکان مشورت کنید. پزشک می تواند علت های جدی تر را بررسی کرده و برنامه درمانی مناسبی ارائه دهد.
همانند شب ادراری، راه رفتن در خواب نیز معمولا با افزایش سن کودک برطرف می شود.
علائم هشداردهنده و راهکارهای خانگی برای بهبود خواب کودک
گاهی اوقات یک یا دو شب خواب بی کیفیت برای کودکان طبیعی است. اما اگر اختلال خواب در کودکان به صورت مداوم یا همراه با علائم غیرعادی باشد، این می تواند نشانه ای از یک مشکل جدی تر باشد.
چه زمانی باید نگران شوید؟
اگر کودک شما به طور مرتب یکی از موارد زیر را تجربه می کند، بهتر است با پزشک متخصص اطفال یا یک متخصص خواب کودکان مشورت کنید:
- بیدار شدن های مکرر در طول شب بدون دلیل مشخص
- احساس خواب آلودگی زیاد یا تغییرات رفتاری در طول روز (مثل پرخاشگری یا بی قراری)
- کابوس ها یا ترس های شبانه به طور مداوم
- تنفس غیرطبیعی در خواب، مانند خرناس یا وقفه های تنفسی
- دندان قروچه یا حرکات غیرارادی پاها هنگام خواب
این نشانه ها ممکن است حاکی از وجود اختلالاتی مانند «ترس های شبانه»، «سندرم پای بی قرار» یا مشکلات تنفسی در خواب باشند که نیاز به بررسی دقیق دارند.
راهکارهای خانگی برای کمک به خواب بهتر کودک
در بسیاری از موارد، با ایجاد تغییراتی ساده در محیط و سبک زندگی کودک، می توان کیفیت خواب او را به طور قابل توجهی بهبود داد:
1. بهبود بهداشت خواب
داشتن یک برنامه منظم برای خواب می تواند به مغز کودک کمک کند تا برای خواب آماده شود و اختلالات خواب در کودکان را کاهش می دهد. این برنامه می تواند شامل موارد زیر باشد:
- زمان مشخص برای خواب و بیداری
- فعالیت هایی آرامش بخش مانند قصه خوانی یا گوش دادن به موسیقی ملایم
- اجتناب از بازی های پرتحرک یا استفاده از موبایل و تبلت قبل از خواب
2. کاهش عوامل استرس زا
استرس یکی از دلایل اصلی اختلالات خواب در کودکان است. استفاده از تکنیک های آرام سازی مانند نفس عمیق، تصویرسازی ذهنی، یا مدیتیشن مخصوص کودکان می تواند به آرامش آن ها قبل از خواب کمک کند.
3. تنظیم فضای خواب
اتاق کودک باید محیطی آرام و مناسب برای خواب باشد. به نکات زیر توجه کنید:
- کاهش نور و سروصدا
- تنظیم دمای اتاق بین 18 تا 22 درجه سانتی گراد
- استفاده از تشک راحت و لباس خواب مناسب
وحشت شبانه در کودکان
وحشت شبانه نوعی پاراسومنیا یا اختلال خواب در کودکان است که طی آن، کودک به طور ناگهانی از خواب می پرد، احساس وحشت یا ترس شدید دارد اما معمولا هیچ خاطره ای از آن لحظه به یاد نمی آورد.
این نوع اختلال در بزرگسالان نادر است، اما حدود 30 درصد کودکان، به ویژه در سنین 3 تا 7 سال، آن را تجربه می کنند. هنوز علت دقیق بروز وحشت شبانه مشخص نشده است، اما مطالعات نشان می دهد که این پدیده می تواند زمینه ی خانوادگی یا ارثی داشته باشد.
درمان خاصی برای وحشت شبانه وجود ندارد. بهترین راهکار این است که در لحظه بروز حمله، به کودک آرامش دهید و پس از آن نیز با اطمینان بخشی، او را حمایت کنید. اگر تصمیم دارید با پزشک کودکتان در این باره مشورت کنید، داشتن یک دفترچه یادداشت از زمان و دفعات بروز حملات می تواند بسیار کمک کننده باشد.
کابوس در کودکان
تشخیص تفاوت بین وحشت شبانه و کابوس، برای والدین بسیار مهم است. وحشت شبانه معمولا در مرحله خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) رخ می دهد و کودک هیچ گونه خاطره ای از آن ندارد.
در مقابل، کابوس ها معمولا در مرحله خواب همراه با حرکت سریع چشم (REM) که همان مرحله ی رؤیا دیدن است، اتفاق می افتند. این خواب ها اغلب تحت تأثیر استرس یا تغییرات بزرگ زندگی شکل می گیرند. کابوس ها ممکن است باعث اضطراب در کودک شوند، به طوری که او بخواهد با والدین یا مراقبش درباره آن صحبت کند.
خواب آلودگی بیش از حد در طول روز
خواب آلودگی بیش از حد در طول روز می تواند باعث کاهش هوشیاری، خستگی مفرط یا حتی خواب رفتن کودک در طول روز شود. این وضعیت به خودی خود یک اختلال نیست، اما اغلب نشانه ای از وجود مشکلات خواب یا سایر اختلالات زمینه ای در کودک است.
حدود 10 تا 15 درصد کودکان نشانه هایی از خواب آلودگی روزانه را تجربه می کنند، اما در بسیاری از موارد تشخیص داده نمی شود. یکی از دلایل این موضوع آن است که علائم ثانویه ی آن در کودکان ممکن است متناقض به نظر برسند؛ مانند پرتحرکی، بی قراری یا رفتارهای تهاجمی.
اگر متوجه خواب آلودگی غیرمعمول یا تغییرات رفتاری در کودک خود شدید، حتما با پزشک اطفال مشورت کنید. امروزه روش های غربالگری مختلفی برای شناسایی اختلالات خواب در کودکان وجود دارد که می توانند کمک کننده باشند.
دندان قروچه در خواب (براکسیسم)
دندان قروچه که با اصطکاک یا فشردن دندان ها در خواب همراه است، یکی دیگر از اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان است. در نوجوانان، شیوع این مشکل حدود 15 درصد برآورد شده است.
دندان قروچه می تواند هم در طول روز و هم هنگام خواب رخ دهد. اگر این رفتار در شب اتفاق بیفتد، ممکن است کیفیت خواب کودک را مختل کرده و مشکلاتی مانند سردرد، آسیب به دندان ها و درد در عضلات فک را ایجاد کند.
علت دقیق این رفتار در افراد مختلف متفاوت است، اما اضطراب یکی از عوامل مهم آن شناخته شده است. دندان قروچه شبانه معمولا با افزایش سن کاهش می یابد، اما ممکن است در برخی کودکان به طور مقطعی بازگردد. برای درمان می توان از محافظ دندان (نایت گارد) برای جلوگیری از آسیب دندان استفاده کرد و هم زمان با کمک روان درمانی و تکنیک های آرام سازی، اضطراب را کاهش داد.
سندرم پای بی قرار در کودکان
سندرم پای بی قرار یا بیماری ویلیس-اکبوم، نوعی اختلال حرکتی است که می تواند خواب کودک را به طور جدی مختل کند. این اختلال در حدود 2 تا 4 درصد از کودکان در ایالات متحده دیده می شود، اما ممکن است در هر سنی ظاهر شود.
علائم اصلی این سندرم شامل احساس غیرقابل توصیف و ناخوشایند در پاهاست که تنها با حرکت دادن پا آرام می شود. این احساس معمولا شب هنگام و در حالت استراحت شدت می گیرد.
گاهی این اختلال به دلیل کمبود آهن در بدن کودک ایجاد می شود، اما ممکن است زمینه ارثی نیز داشته باشد. با اینکه علائم ممکن است از دوران کودکی آغاز شوند، در بسیاری از موارد تشخیص داده نمی شود. اگر فرزند شما شب ها میل شدید به حرکت دادن پا دارد و این مسئله خوابش را مختل می کند، حتما با پزشک مشورت کنید. تشخیص زودهنگام می تواند مسیر درمان را هموارتر کند.
چه زمانی باید با پزشک مشورت کرد؟
یک یا دو شب بی خوابی در کودکان امری طبیعی است. اما اگر اختلالات خواب در کودکان به صورت مداوم تکرار شوند یا علائم غیرعادی در خواب کودک مشاهده شود، باید آن را جدی گرفت. در چنین مواردی، مراجعه به پزشک متخصص اطفال یا کارشناس خواب کودک توصیه می شود. گاهی ممکن است پزشک برای ارزیابی دقیق تر، انجام تست خواب شبانه یا مراجعه به کلینیک خواب را پیشنهاد کند.
سخنی از نی نی تینی
اگر احساس می کنید خواب فرزندتان به طور مداوم دچار اختلال است، از کنار این موضوع ساده نگذرید. یک گفت وگوی ساده با پزشک متخصص می تواند مسیر تشخیص و درمان را هموارتر کند. همچنین می توانید یک دفترچه یادداشت خواب تهیه کرده و اطلاعاتی مانند زمان خواب، مدت زمان بیداری ها و علائم شبانه را در آن ثبت کنید. این اطلاعات می توانند به پزشک در درک بهتر مشکل کمک کنند.
شما تجربه ای درباره اختلالات خواب در کودکان دارید؟ چه راهکارهایی برای بهبود خواب فرزندتان مؤثر بوده اند؟ تجربه های ارزشمندتان را در بخش نظرات با ما و سایر والدین به اشتراک بگذارید. شاید راه حل شما، کلید آرامش شبانه یک کودک دیگر باشد!
