گالاکتوزمی

گالاکتوزمی یعنی «وجود گالاکتوز در خون». این اختلالِ ارثی باعث می شود بدن نتواند قندِ گالاکتوز را بشکند و در نتیجه این قند در خون تا سطحی سمی تجمع پیدا کند. افراد مبتلا باید از مصرف لبنیات، شیر مادر و بیشتر انواع شیرخشک خودداری کنند. اگر در نوزادی تشخیص داده نشود، می تواند تهدیدکنندهٔ جان باشد.در این مقاله در مورد این اختلال به طور کامل توضیح خواهیم داد.

گالاکتوزمی چیست؟

گالاکتوزمی یک اختلال متابولیک ارثی است که در آن بدن قادر به پردازش قندی به نام گالاکتوز نیست. این موضوع برای نوزادان مهم است چون گالاکتوز هم در شیر مادر و هم در بیشتر شیرخشک ها وجود دارد. تشخیص زودهنگام برای جلوگیری از عوارض جدی و حتی تهدیدکنندهٔ حیات ضروری است. در ایالات متحده غربالگری این بیماری در بدو تولد انجام می شود. با تشخیص زودهنگام و رعایت رژیم کم لاکتوز، بسیاری از افراد می توانند زندگی نسبتا طبیعی داشته باشند.

این بیماری چگونه بر بدنِ کودک اثر می گذارد؟

وقتی بدنِ کودک قادر به تجزیهٔ گالاکتوزِ دریافتی نباشد، این قند در خون تجمع پیدا می کند (گالاکتوزمی یعنی «گالاکتوز در خون»). سپس به بافت هایی می رود که نباید برود. در این حالت، آنزیمی که به طور طبیعی نقشی در متابولیسم گالاکتوز ندارد، آن را به «گالاکیتول» تبدیل می کند؛ الکلِ قندی ای که برای بدن سمی است. تجمع گالاکیتول در اندام ها و بافت ها می تواند آسیب جدی وارد کند. در صورت درمان نشدن، زنجیره ای از عوارض رخ می دهد، از جمله:

• آب مروارید (کاتاراکت)
• تأخیر رشدی
• ناتوانی های شناختی
• مشکلات گفتاری
• اختلالات ظریف و درشت حرکتی
• درگیری های عصبی
• بیماری کلیوی
• نارسایی زودرس تخمدان
• نارسایی کبد
• سپسیس (عفونت شدید خونی)

کودکانی که زود تشخیص داده و درمان می شوند معمولا رشد و تکامل قابل قبولی دارند. بعضی ها ممکن است تفاوتی با همسالان نداشته باشند، اما برخی همچنان درجاتی از مشکلات را تجربه می کنند. دلیلش این است که حتی با رژیمِ کاملا بدون گالاکتوز، حذف کامل گالاکتوز از بدن ممکن نیست؛ بدن به طور طبیعی مقداری گالاکتوز (اندوژن) می سازد که می تواند همچنان دردسرساز باشد. بنابراین ممکن است حتی با درمان، مشکلات زیر ادامه یابد:

• تأخیر گفتاری
• اختلالات یادگیری
• مشکلات رفتاری
• تعادل و هماهنگیِ حرکتی ضعیف (آتاکسی)
• لرزش
• کمبودهای هورمونی که در دختران می تواند به تأخیر بلوغ منجر شود

گالاکتوزمی در بزرگسالی چه اثراتی دارد؟

بزرگسالان مبتلا می توانند نسبتا زندگی طبیعی داشته باشند، اما اگر در کودکی علائم داشته اند ممکن است برخی علائم به صورت مادام العمر باقی بماند. شدت علائم تا حدی به پایبندی به رژیم غذایی بستگی دارد، ولی بعضی مشکلات (مثل کمبودهای هورمونی) حتی با درمان هم شایع اند. بیشترِ زنان مبتلا دچار نارسایی اولیهٔ تخمدان می شوند؛ ممکن است برای بارداری و حتی داشتن قاعدگی منظم دچار مشکل باشند و به درمان جایگزینی هورمون نیاز پیدا کنند. این درمان می تواند به باروری نیز کمک کند.

چه کسانی مبتلا می شوند و شیوع چقدر است؟

گالاکتوزمی یک بیماری ژنتیکیِ اتوزومال مغلوب است؛ برای ابتلا باید دو نسخهٔ ژنِ جهش یافته (یکی از هر والد) را به ارث ببرید. اگر هر دو والد «ناقل» باشند، احتمال ابتلای فرزند 25% است. این وضعیت در همهٔ جهان و تمام گروه های قومی رخ می دهد.
نوع کلاسیک نادر است (حدود 1 در هر 45 نفر).
نوع خفیف تری به نام «دوراته» شایع تر است (تقریبا 1 در هر 4 هزار نفر) و بیشتر حساسیت به گالاکتوز محسوب می شود تا عدم تحمل واقعی.

علائم و علل

علائم در نوزادان

نشانه های نوع کلاسیک معمولا چند روز پس از شروع تغذیه ظاهر می شوند و می توانند خفیف تا شدید باشند:

• بی اشتهایی، بی حالی
• استفراغ، اسهال
• کاهش وزن شدید، ضعف، اختلال رشد
• زردی
• بزرگی کبد
• ورم شکم به علت تجمع مایع (آسیت)
• ورم اطراف مغز (ادم)

این علائم نیازمند اقدام فوری پزشکی هستند. پس از تشخیص و حذف گالاکتوز از رژیمِ نوزاد، انتظار می رود علائم بهبود پیدا کنند.

علت گالاکتوزمی چیست؟

علت، جهش ژنتیکی است. برای بروز بیماری باید هر دو نسخهٔ ژنِ مربوطه دچار جهش باشند. والدینِ ناقل معمولا بدون علامت اند، بنابراین ظهور علائم در نوزاد می تواند غیرمنتظره باشد. جهش باعث می شود آنزیم های لازم برای شکستن گالاکتوز تولید نشوند و محصولات میانیِ متابولیسم آن در بدن تجمع یابد. بسته به ژنِ درگیر، انواع مختلفی از گالاکتوزمی داریم.

انواع گالاکتوزمی

نوع I (کلاسیک)

شایع ترین و شدیدترین نوع است و ناشی از جهش در ژن GALT. این ژن مسئول ساخت آنزیمی است که گالاکتوز را به گلوکز و سایر مولکول های قابل استفاده برای انرژی تبدیل می کند. در نوع I فعالیت آنزیمی تقریبا از بین می رود و بدن عملا قادر به پردازش گالاکتوز نیست؛ در نتیجه گالاکتوز به سرعت تجمع پیدا می کند.

نوع II (کمبود گالاکتوکیناز)

این نوع ناشی از جهش در ژن GALK1 است که آنزیمی «کمکی» در مسیر متابولیسم گالاکتوز می سازد. نوع II معمولا مشکلات پزشکی کمتری نسبت به نوع کلاسیک ایجاد می کند و خطر اصلی آن بروز آب مروارید است.

نوع III (کمبودِ گالاکتوز اپی مراز)

جهش در ژن GALE (که آنزیم هایی با نقش پشتیبان در متابولیسم گالاکتوز می سازد) باعث گالاکتوزمی نوع III می شود. هر کمبودی در این آنزیم های مهم می تواند به مرور موجب تجمع گالاکتوز در بدن شود. نوع III ممکن است با علائم خفیف یا شدید بروز کند. نوع شدید می تواند بسیاری از عوارض نوع کلاسیک را ایجاد کند، از جمله آب مروارید، تأخیر رشدی، ناتوانی های شناختی، بیماری کبد و مشکلات کلیوی.

گالاکتوزمی «دوراته» (Duarte)

گالاکتوزمی دوراته نیز ناشی از جهش در ژن GALT است (همان ژنی که در نوع کلاسیک درگیر است) اما شدت جهش کمتر است. در این حالت، عملکرد آنزیم ضروری برای متابولیسم گالاکتوز کاهش می یابد ولی کاملا از بین نمی رود. افراد مبتلا ممکن است با مصرف غذاهای حاوی گالاکتوز کمی ناراحتی گوارشی داشته باشند، اما دچار عوارض پزشکیِ نوع کلاسیک نمی شوند و لزوما مجبور به حذف کامل گالاکتوز از رژیم غذایی نیستند.

تشخیص و آزمایش ها

گالاکتوزمی چگونه تشخیص داده می شود؟

در ایالات متحده، غربالگری نوزادان برای فهرستی از اختلالات—از جمله گالاکتوزمی کلاسیک—به صورت روتین انجام می شود (گاهی به نام «آزمایش PKU» شناخته می شود که به فنیل کتونوری اشاره دارد). این غربالگری معمولا حدود ۲۴ ساعت بعد از تولد با گرفتن چند قطره خون از پاشنهٔ نوزاد انجام می شود. در صورت ابتلا، میزان فعالیت آنزیم GALT در خون کاهش یافته گزارش می شود. پس از آن، تیم درمانی با آزمایش ژنتیک، نوع گالاکتوزمی را مشخص می کند.

مدیریت و درمان

گالاکتوزمی چگونه درمان می شود؟

تنها راهِ شناخته شدهٔ درمان، حذف گالاکتوز از رژیم غذایی است. چون گالاکتوز جزئی از لاکتوز است، این معمولا به معنای پرهیز از لبنیات است. نوزادان می توانند از شیرخشک های مبتنی بر سویا یا فرمولای المنتال استفاده کنند. کودکان و بزرگسالان ممکن است برای جبران حذف لبنیات، به مکمل های کلسیم و ویتامین D نیاز داشته باشند تا از تراکم مناسب استخوان ها محافظت شود.

برای عوارضِ درازمدت چه درمان هایی لازم است؟

برخی کودکان هنگام رشد به حمایت های تکمیلی آموزشی و رشدی نیاز دارند، از جمله:

• گفتاردرمانی
• کاردرمانی (توان بخشی مهارتی)
• رفتاردرمانی
• برنامه های یادگیری هدفمند
  نوجوانان (به ویژه دختران) ممکن است برای شروع بلوغ و قاعدگی به درمان های هورمونی نیاز داشته باشند.

چشم انداز / پیش آگهی

امیدِ زندگی در گالاکتوزمی چقدر است؟

با تشخیص زودهنگام و رژیمِ عاری از گالاکتوز، امیدِ زندگی طبیعی است. با این حال، اگر در دوران نوزادی آسیبِ دائمی به اندام ها وارد شده باشد، این موضوع می تواند چشم انداز سلامت درازمدت را تحت تأثیر قرار دهد.

پیشگیری

آیا می توان از گالاکتوزمی پیشگیری کرد؟

شما نمی توانید کنترل کنید که خودتان یا فرزندتان این ژن را به ارث ببرد. اما پیش از فرزندآوری می توانید همراه با شریک تان آزمایش ژنتیک انجام دهید. ممکن است ناقل باشید بدون آن که خودتان علائمی داشته باشید. اگر از پیش بدانید ناقل هستید، می توانید برای احتمال انتقال ژن به فرزندان برنامه ریزی کنید. «مشاورهٔ ژنتیک» به درک پیامدهای خانوادگی این موضوع کمک می کند. «تشخیص زودهنگام» بهترین راه برای به حداقل رساندن عوارض است.

زندگی با گالاکتوزمی

بزرگسالان مبتلا چگونه از خود مراقبت کنند؟

کلیدِ سلامت، پایبندی به رژیمِ بدون گالاکتوز است. این کار نیاز به انضباط دارد و بسیاری از بزرگسالان از پیوستن به انجمن ها و گروه های حمایتی (برای تبادل تجربه و دستورِ غذا) سود می برند. این حمایت اجتماعی به ویژه در صورتِ تداوم برخی علائم درازمدت، ارزشمند است.

بزرگسالان مبتلا ممکن است ویزیت های پزشکی منظم تری داشته باشند و به طور دوره ای برای نشانه ها و عوارض احتمالی پایش شوند، از جمله:

• معاینهٔ چشم برای آب مروارید
• ارزیابی های عصبی برای کارکردهای اجرایی، ADHD، لرزش یا آتاکسی
• سنجش تراکم استخوان برای کمبودهای کلسیم و مواد معدنی
• ارزیابی های هورمونی در زنان
  این پایش های منظم به تشخیص زودهنگامِ کمبودها و درمانِ به موقع کمک می کند.

سخنی از نی نی تینی

گالاکتوزمی نادر است، اما با غربالگری ژنتیکی قابل پیش بینی است. اگر باردارید یا برای بارداری برنامه ریزی می کنید، «آزمایش های پیش از تولد» می تواند مشخص کند آیا شما یا شریک تان ژن های دخیل در گالاکتوزمی را حمل می کنید یا نه. اگر هر دو ناقل باشید، احتمال انتقال به فرزند25% است. دانستن این موضوع به شما کمک می کند برای پیشگیری از شدیدترین عوارض برنامه ریزی کنید.

اگر نوزادِ شما تازه این تشخیص را گرفته، طبیعی است که احساس شوک و سردرگمی داشته باشید. این بیماری اغلب بدون سابقهٔ خانوادگیِ شناخته شده بروز می کند و به دلیل نادر بودن، آگاهی دربارهٔ آن پایین است. اما با تشخیص زودهنگام، بدترین پیامدها معمولا مهار شده اند.