تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان

در طول زندگی باروری، هورمون ها به شکلی پیچیده و هماهنگ با یکدیگر عمل می کنند. درست مانند یک ارکستر که هر ساز نقش خاصی دارد، هورمون ها نیز هر کدام وظیفه ای ویژه در بدن ایفا می کنند. تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان، نقش اساسی در رشد جنین، آماده سازی بدن مادر و روند تولد دارند. در ادامه نگاهی جامع به مهم ترین هورمون های دخیل در این دوران خواهیم داشت.

تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان چگونه به وجود می آید؟

هورمون های مهم در دوران بارداری و زایمان

• آدرنالین و نورآدرنالین: این هورمون ها که به “هورمون های جنگ یا گریز” معروف هستند، بدن را در زمان استرس آماده واکنش سریع می کنند. شاید نام علمی تر آنها را با اپی نفرین و نوراپی نفرین هم شنیده باشید.
• بتا-اندورفین ها: همان حس معروف به “سرخوشی پس از ورزش” یا runner’s high. این هورمون ها پاداش مغز و تسکین دهنده درد هستند و عملکردی مشابه مواد مخدر طبیعی مثل مورفین دارند.
• هورمون hCG (گنادوتروفین جفتی انسانی): پس از باردار شدن ترشح می شود و همان هورمونی است که تست بارداری آن را تشخیص می دهد.
• استروژن: یکی از اصلی ترین هورمون های جنسی و باروری در زنان و افراد باردار.
• اکسی توسین: هورمون عشق، مراقبت و پیوند عاطفی مادر و نوزاد.
• پروژسترون: هورمونی کلیدی در چرخه باروری و حفظ بارداری.
• پرولاکتین: هورمونی که در مراقبت مادرانه و تولید شیر نقش مستقیم دارد.
• پروستاگلاندین ها: به طور دقیق هورمون نیستند، اما عملکردی مشابه هورمون ها دارند و فرآیندهای مهمی را در بدن تنظیم می کنند.
• ریلکسین: همان طور که از نامش پیداست، هورمون آرام کننده و شل کننده عضلات و رباط هاست.

تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان به چند دسته تقسیم می شوند؟

پیش از بارداری

در هر چرخه قاعدگی، تغییرات هورمونی بدن را برای احتمال بارداری آماده می کنند:

• پروستاگلاندین ها نقش مهمی در آزاد شدن تخمک از تخمدان دارند.
• پروژسترون و ریلکسین پوشش داخلی رحم را برای لانه گزینی تخم آماده می سازند.

اوایل بارداری

وقتی تخم بارور شده در دیواره رحم جای گیری می کند، هورمون ها شروع به حمایت از رشد جنین می کنند:

• جفت هورمون hCG را ترشح می کند و به تخمدان ها فرمان می دهد تا تولید استروژن و پروژسترون را افزایش دهند. به همین دلیل تست بارداری حدود 10 تا 12 روز پس از لقاح می تواند بارداری را تشخیص دهد.
• استروژن، پروژسترون و ریلکسین به رشد جفت کمک می کنند.
• پروژسترون مانع آزاد شدن تخمک های جدید می شود.
• پروژسترون همچنین دیواره رحم را ضخیم و پایدار نگه می دارد تا نیازهای غذایی جنین برآورده شود. این روند تا حدود هفته 8 تا 12 ادامه دارد تا جفت کنترل تغذیه را برعهده بگیرد.

اثرات دیگر تغییرات هورمونی در این مرحله

• هورمون hCG باعث افزایش جریان خون در کلیه ها می شود، در نتیجه مادر نیاز بیشتری به دفع ادرار پیدا می کند.
• ریلکسین باعث شل شدن عضلات و رباط ها برای ایجاد فضای بیشتر جهت رشد جنین می شود، که گاهی با احساس درد یا مشکلات تعادلی همراه است.
• اگر سطح پروژسترون در دوران بارداری کاهش یابد، خطر سقط جنین یا زایمان زودرس افزایش پیدا می کند. در چنین شرایطی، پزشک ممکن است شکل مصنوعی پروژسترون را برای جلوگیری از شروع زودهنگام زایمان تجویز کند.

با پیشرفت بارداری

بر اساس تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان، در ماه های میانی و پایانی بارداری چندین هورمون در کنار هم کار می کنند تا هم رشد جنین ادامه پیدا کند و هم بدن مادر خود را تطبیق دهد:

• ریلکسین تغییرات بدن را برای رساندن اکسیژن و مواد غذایی کافی به جنین هدایت می کند.
• پروژسترون و ریلکسین دیواره رحم را قوی کرده و مانع انقباض های زودرس می شوند.
• استروژن، پروژسترون، پرولاکتین و پروستاگلاندین ها پستان ها را برای تولید شیر آماده می کنند، هرچند این هورمون ها فعلا مانع جاری شدن شیر می شوند.
• پرولاکتین از حدود ماه چهارم بارداری شیر را در بافت سینه تولید می کند.
• استروژن به رشد اندام های داخلی جنین کمک می کند.

تغییرات دیگر ناشی از سطح بالای هورمون ها

افزایش سطح استروژن و پروژسترون می تواند علائمی مانند:

• نوسانات خلقی
• تهوع
• سوزش معده
• یبوست

را در مادر ایجاد کند.

بتا-اندورفین ها نیز در دوران بارداری افزایش می یابند و به مادر حس آرامش و تسکین طبیعی درد می دهند. ورزش سبک در بارداری می تواند ترشح این هورمون ها را افزایش داده و حتی در هنگام زایمان کمک کننده باشد.

تغییرات هورمونی در همسران یا پدران

جالب است بدانید تحقیقات نشان داده است که سطح هورمون تستوسترون در برخی پدران در دوران بارداری همسرشان کاهش می یابد. این تغییر می تواند باعث افزایش رفتارهای مراقبتی و دلسوزانه در آنان شود.

پایان بارداری

در هفته های پایانی، تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان وارد مرحله تازه ای می شود و بدن برای شروع زایمان آماده می گردد. این هورمون ها هم از بدن مادر و هم از بدن جنین ترشح می شوند:

• ریلکسین رباط های لگن را نرم می کند تا لگن برای عبور نوزاد باز شود.
• استروژن مسیرهای کاهش درد را در نخاع فعال می کند تا مادر برای زایمان آماده شود.
• ریلکسین، پروستاگلاندین ها، استروژن و اکسی توسین طی چند هفته دهانه رحم و واژن را نرم می کنند.
• استروژن رحم را برای پذیرش اکسی توسین در هنگام زایمان آماده می کند.

اگر زایمان به صورت طبیعی آغاز نشود، گاهی پزشکان از پروستاگلاندین های مصنوعی برای القای زایمان استفاده می کنند.

زنانی که قبلا تجربه زایمان داشته اند، معمولا نسبت به اکسی توسین حساس تر هستند، به همین دلیل زایمان های بعدی آنان کوتاه تر و آسان تر پیش می رود.

مراحل ابتدایی زایمان

در حین زایمان، هورمون ها نقش کلیدی در انقباضات و مقابله با درد ایفا می کنند:

• اکسی توسین و پروستاگلاندین ها باعث انقباض رحم می شوند.
• بتا-اندورفین ها تسکین دهنده درد برای مادر و حتی جنین هستند.
• اگر سطح درد بیش از حد بالا برود، بتا-اندورفین ها برای مدتی ترشح اکسی توسین را متعادل می کنند.

برخی روش های طبیعی کاهش درد، مثل تمرکز بر تنفس یا ماساژ، به واسطه افزایش ترشح بتا-اندورفین ها اثرگذار هستند.

تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان چه تاثیری بر روند زایمان دارد؟

واکنش بدن به احساس ناامنی

در مراحل اولیه زایمان، اگر مادر با استرس یا اضطراب روبه رو شود، سطح آدرنالین در بدن افزایش پیدا می کند. این استرس می تواند حتی ناخودآگاه باشد. زمانی که بدن احساس کند محیط برای تولد امن نیست، سیستم دفاعی بدن فعال می شود و گویی آماده “فرار” است.

در چنین حالتی، جریان خون از رحم و جنین به سمت قلب، ریه ها و عضلات هدایت می شود تا بدن برای حالت “جنگ یا گریز” آماده شود. همین امر می تواند روند زایمان را کند کرده یا حتی متوقف کند.

اگر زایمان متوقف شود، معمولا پزشکان یا ماماها ناچار به استفاده از مداخلات پزشکی برای سرعت دادن دوباره به روند زایمان می شوند. نگرانی از کاهش اکسیژن خون رسانی به جنین نیز ممکن است باعث افزایش فشار و فوریت در روند تصمیم گیری شود.

زایمان و تماس پوست به پوست

در مراحل پایانی زایمان، آدرنالین و نورآدرنالین موجی از انرژی و انقباضات قوی ایجاد می کنند که به خروج نوزاد از رحم کمک می کند.

بلافاصله پس از تولد نوزاد، نقش هورمون ها همچنان حیاتی است:

• اکسی توسین، بتا-اندورفین و پرولاکتین احساس شادی، پیوند عاطفی و پاداش را در مادر ایجاد می کنند.
• تماس پوست به پوست و نگاه چشم در چشم میان مادر و نوزاد ترشح اکسی توسین را افزایش می دهد.
• اکسی توسین باعث انقباض رحم می شود تا خونریزی کاهش یابد و جفت جدا شود.
• پرولاکتین و اکسی توسین شیر را تولید و به جریان می اندازند.
• بتا-اندورفین ها در هنگام شیردهی، ترشح پرولاکتین را بیشتر می کنند و این روند به تولید بهتر شیر کمک می کند.

با تولد جفت، ارسال استروژن و پروژسترون از بین می رود. این کاهش باعث می شود که دیگر مانعی برای شیردهی وجود نداشته باشد و تولید شیر به شکل کامل آغاز شود. همچنین، نبود این هورمون ها شرایط را برای بازگشت رحم به اندازه پیش از بارداری فراهم می سازد.

هفته های ابتدایی پس از تولد

پژوهش ها نشان داده اند که تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان نه تنها در مادر بلکه در پدر هم رخ می دهد و هر دو والد تحت تأثیر این تغییرات در مراقبت از نوزاد قرار می گیرند. حتی تماس با نوزاد می تواند سطح هورمون های مراقبتی پدر را تغییر دهد.

اینجا یک چرخه مثبت به وجود می آید: تماس جسمی با نوزاد باعث افزایش توجه و مراقبت در هر دو والد می شود. در مادر، شیردهی ترشح هورمون ها را بیشتر کرده و پیوند عاطفی عمیق تری ایجاد می کند. در نتیجه، احساس عشق و تمایل به ارتباط جسمی با نوزاد بیشتر و بیشتر می شود.

چه عواملی بر فعالیت هورمونی تأثیر می گذارند؟

سطح هر هورمون در بارداری و زایمان زمان بندی فرآیندهای مختلف در بدن مادر و جنین را تنظیم می کند. وقتی زایمان به طور طبیعی آغاز و ادامه می یابد، بدن با ترشح هورمون ها پاسخ های مناسب ایجاد می کند. این روند “استرس مثبت” یا eustress نام دارد؛ یعنی استرسی که بدن را برای سازگاری آماده کرده و مانع ورود به حالت “استرس منفی” یا خطرناک می شود.

اما باید دانست که برخی مداخلات پزشکی مانند سزارین برنامه ریزی شده، القای زایمان یا استفاده از بی حسی اپیدورال، تعادل هورمون ها را تغییر می دهند. همین طور، جدایی مادر و نوزاد پس از تولد می تواند اثرات قابل توجهی بر ترشح هورمون های پیونددهنده مانند اکسی توسین داشته باشد.

شناخت اینکه چگونه برخی رویه های رایج در بیمارستان ممکن است بر تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان اثر بگذارد، به والدین کمک می کند آگاهانه تصمیم بگیرند کدام مداخلات را بپذیرند و کدام را ترجیح دهند نداشته باشند.

سخنی از نی نی تینی

تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان یکی از شگفت انگیزترین فرآیندهای بدن مادر است. این تغییرات نه تنها رشد و سلامت جنین را تضمین می کنند، بلکه بدن مادر را نیز برای زایمان و شیردهی آماده می سازند. هورمون هایی مثل استروژن، پروژسترون، اکسی توسین، پرولاکتین و ریلکسین هر کدام نقش ویژه ای دارند؛ از حفظ بارداری گرفته تا شروع زایمان و ایجاد پیوند عاطفی عمیق بین مادر و نوزاد.

دانستن این که تغییرات هورمونی در بارداری و زایمان چگونه شکل می گیرند و چه عواملی بر آن ها اثر می گذارد، می تواند به مادران و پدران کمک کند تا دوران بارداری و تولد فرزندشان را با آرامش و آگاهی بیشتری پشت سر بگذارند. همچنین آشنایی با مداخلات پزشکی و تأثیر آن ها بر تعادل هورمون ها، والدین را در انتخاب های آگاهانه یاری می دهد.